Muziek en dans op 'Van alle domeinen thuis' | Verslag

CEMPER nodigde voor deze sessie begeleiders van diverse muziekprojecten uit die ieder op een geheel eigen wijze bezig zijn met het borgen van muziekerfgoed. Ze vertelden over het proces en de geleerde lessen.

Klankarchitecten: Een educatief pakket over de beiaardcultuur

Door Simon Vandekerckhove (Oetang Learning Designers), Hugo Verhenne (Erfgoedcel TERF), Ellen Demuynck (Erfgoedcel Leuven) en Marijke Wienen (Erfgoedcel Mechelen)

Het educatief pakket ​‘Klankarchitecten’ werd geïnitieerd door verschillende partners die de beiaardcultuur een warm hart toedragen en de transmissie ervan willen ondersteunen. De Beiaardcultuur werd in 2011 opgenomen op de Vlaamse Inventaris voor Immaterieel Cultureel Erfgoed en werd in 2014 door UNESCO erkend als Voorbeeldpraktijk voor het borgen van immaterieel erfgoed. Het heeft een verbindend aspect, het vormt de klankkleur van een stad én het trekt inwoners en toeristen. Toch is dit erfgoed relatief onbekend, met name bij jongeren. Daarom namen verschillende partners het initiatief om een lespakket te creëren. Ze hadden hiervoor verschillende criteria, vooral moest het lespakket vertrekken vanuit de leefwereld van jongeren. Ze dienden een subsidieaanvraag in voor bovenlokale cultuurprojecten en bij het schrijven van de aanvraag riepen ze de hulp in van Oetang Learning Designers. Oetang heeft het educatief pakket gebouwd en de sessies met stuur- en klankbordgroep begeleid.

Inzichten en geleerde lessen:

• Educatieve aanpak: Ze hebben ervoor gezorgd dat het educatief pakket aansluit bij de leefwereld van jongeren door gebruik te maken van interactieve en korte behapbare opdrachten, waar je als leerkracht een keuze uit kan maken, en een summiere verhaallijn. Voor de leerkrachten is het van belang dat het een kant-en-klaar-pakket is dat aansluit bij de leerdoelen en dat ze niet te veel tijd moeten verliezen aan voorbereiding, zoals het lezen van de handleiding.
• Early testing en prototyping: Vroegtijdig testen met leerlingen helpt om een beter product te ontwikkelen. Eén van de geleerde lessen is dat het goed is om het streven naar een perfect product voordat je ermee buitenkomt los te laten.
• Partnerschap en samenwerking: De verschillende perspectieven van erfgoed‑, onderwijs- en beiaardexpertise waren een meerwaarde, maar ook een uitdaging. Om efficiënt te kunnen samenwerken en de verschillende verwachtingen te managen, was de externe begeleiding door Oetang met vaste formats voor meetings en de duidelijke output die verwacht werd een meerwaarde. Het vroeg ook iets van alle deelnemers: ​“Als je met zoveel partners werkt moet je ook kunnen loslaten”. Naast Oetang waren er twee interne trekkers, die waren ook van belang om soms knopen door te hakken.

Gnawa: Hoe werkt MetX samen met Gnawa-muzikanten om transmissie te faciliteren?

Door Jan Ockerman (MetX) en Sebastian Strycharski (documentairemaker)

MetX is een Brussels productiehuis voor grootstedelijke muziek en heeft als missie om diverse muziektradities in Brussel te ondersteunen en de overdracht ervan te faciliteren. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de samenwerking rond Gnawa-muziek, een eeuwenoude muziektraditie afkomstig uit Marokko en West-Afrika, die in 2019 is ingeschreven op de representatieve lijst voor immaterieel cultureel erfgoed van UNESCO. Bij deze traditie staat mondelinge overlevering centraal. De Gnawa-traditie wordt doorgegeven via reizen en opleidingen bij een meester.

Om deze muziektraditie door te geven in Brussel organiseert MetX het opleidingstraject Karkaba. Iedereen kan deelnemen, inclusief vrouwen. De lessen zijn gratis en zonder inschrijving toegankelijk. Karkaba werd samen met Jola genomineerd als inspirerende borgingspraktijk in 2020.

In het afgelopen jaar heeft MetX in het kader van de 60ste verjaardag van het migratie-akkoord tussen België en Marokko samen met de muziekmakers, en externen als etnomusicologe Hélène Sechehaye, een ​‘Gnawa-boost’ opgezet om de traditie te documenteren en verspreiden. Deze ​‘boost’ bestaat uit:

• een podcast;
• muziekcarnet, met oa. uitgeschreven muziekteksten;
• een documentaire gemaakt door Sebastian Strycharski.

Sebastian kreeg van MetX een lijstje met wat er minstens in de documentaire aan bod moest komen, maar kreeg verder carte blanche. Hij startte met het volgen van de repetities. De interviews vormden de verhaallijn voor de documentaire. Sebastian omschrijft de documentaire zelf als: ​“Gnawa for dummies” en zegt daarbij: ​“Veel mensen weten niet dat dit in Brussel bestaat, terwijl het iets is om heel fier op te zijn”. De documentaire wordt dit jaar nog op verschillende festivals vertoond en is daarna online beschikbaar.

MetX probeert voor de muziekmakers zoveel mogelijk optredens te regelen, zonder de groep te veel te belasten. De focus ligt op publiek dat niet zo snel met deze muziek in aanraking komt, ze spelen daartoe ook veel in de publieke ruimte. De vraag is soms wel: Hoe kunnen we Gnawa-muziek breder verspreiden zonder dat het als exotisch wordt ervaren? De fusie met andere muziekstijlen speelt hierin een rol, hoewel hier soms ook commentaar op komt vanuit de diasporagemeenschap zelf.

50 jaar festival Danouter

Door Nick Coorevits (CO7)

De erfgoedwerking van CO7, samen met festivalorganisatie Dranouter en het gelijknamige muziekcentrum, rond Festival Dranouter toont hoe muziekcultuur en festivalgeschiedenis kunnen worden bewaard en ontsloten. Festival Dranouter ziet het belang van het eigen erfgoed in en nam zelf een actieve rol op. De erfgoedcel is zeer nabij en heeft een hands-on dienstverlening wat de samenwerking heeft versterkt.

Onderdelen van het project:

• Digitale archivering: Foto’s en andere festivalherinneringen werden gedigitaliseerd en opgenomen in een beeldbank.
• Publieksgerichte erfgoedinitiatieven: Wandelroutes, expo’s en participatieve activiteiten betrekken bezoekers en de lokale gemeenschap.

Geleerde lessen:

• Definiëring van erfgoed: Er werd beeldmateriaal verzameld, maar ook herinneringen en verhalen. Er is ook veel immaterieel erfgoed verbonden aan de festivalcultuur zoals eten, feesten en podiumtechnieken. Dit werd aangeraakt maar niet uitgediept. Het was minder makkelijk om hiermee aan de slag te gaan, omwille van tijdsdruk, maar ook omdat mensen dit minder snel definiëren als erfgoed: ​“Is dat ook erfgoed?” Daarnaast is het een uitdaging om de erfgoedgemeenschap van een (internationaal) festival te definiëren.
• Tijdsdruk en middelen: De verwachting was om snel iets te realiseren, wat een uitdaging is voor diepgaande borging. Extra middelen zouden welkom zijn, maar in een projectaanvraag kruipt ook tijd.
• Jongeren betrekken: Dit is moeilijk in de zomervakantie, maar er zit nog potentieel in de rol van erfgoedvrijwilligers en ex-vrijwilligers van het festival.
• Rol van vrijwilligers: Er was een supervrijwilliger betrokken die heel veel werk heeft verzet om het beeldmateriaal te digitaliseren.
• Gebruik van aanwezige tools: De erfgoedcel kon de werking rond beeldbank en een mobiel tentoonstellingspaneel ter beschikking stellen.

Nick ziet zeker verder potentieel in het borgen van festivalcultuur. Het is een dankbaar onderwerp omdat het ​“jonger erfgoed” betreft en er nog veel onontgonnen terrein is.

Ideeën uit het publiek:

• Werken met oud-vrijwilligers van het festival zelf.
• Opdelen in domeinen en steeds met kleinere acties naar buiten komen om het haalbaar te maken.
• Subsidie voor bovenlokale cultuurprojecten aanvragen.

Algemene lessen uit de sessie muziek

• Toegankelijkheid en inclusie zijn cruciaal bij borging: open workshops, laagdrempelige documentatie en participatieve trajecten vergroten de impact.
• Samenwerking tussen de erfgoedsector en de muzieksector leidt tot rijkere en meer duurzame projecten.
• Digitale en audiovisuele documentatie kunnen een rol spelen in het vastleggen en verspreiden van erfgoed.
• Flexibiliteit en innovatie zijn nodig om erfgoed levend te houden voor nieuwe generaties en in veranderende contexten.

Danspunt: Erfgoedwerking van een steunpunt

Door Leen Devyver (Danspunt)

Danspunt is één van de negen gesubsidieerde amateurkunstenorganisaties en richt zich op de ondersteuning van amateurdansers. De erfgoedwerking binnen Danspunt begon in 2017 als een blanco project, waarbij Leen verschillende volksdansfederaties en initiatieven betrok om vorm te geven aan de borging van volksdans. Ondertussen heeft Danspunt een breed aanbod voor een diverse achterban aan dansers.

Uitdagingen en geleerde lessen:

• Het discours over erfgoed is veranderd: Bij de start werd ​“traditionele” dans als erfgoed gezien, terwijl we nu de beoefening van alle dans zien als immaterieel erfgoed. De werking van Danspunt richt zich ook op alle stijlen en genres. Voor volks- en werelddans organiseert Danspunt tweejaarlijks de Rendez-Vous als netwerkdag voor deze dansers. Op dit moment herdenken ze deze dag om ze zo goed mogelijk af te stemmen op de noden. Dit jaar werden hiervoor drie lokale dansgroepen uitgenodigd om mee na te denken over de invulling.
• Dans moet beleefd worden: Notatie en archivering zijn complex, omdat de kracht van dans juist in de uitvoering ligt. Danspunt organiseert daartoe onder andere Dansstorm. Om de twee jaar dompelt Danspunt met tal van lokale dansers dan een stad onder in dans in al haar vormen.
• Toegankelijkheid en perceptie van erfgoed: Danspunt bereikt niet alle gemeenschappen, zoals K‑popgroepen of nieuwe dansvormen. De vraag blijft hoe erfgoed op een inclusieve manier gedefinieerd en beleefd kan worden.
• Evenwicht tussen traditie en vernieuwing: Het borgen van volksdans betekent niet dat het een statisch gegeven moet blijven. Vernieuwing door cross-overs en aansluiting bij hedendaagse gemeenschappen kan borging versterken.

Documentaire over Peruaanse dansgroep Jarana Peruana

Door Karl Struyf (AIF+, Actieve Interculturele Federatie)

AIF+ is een interculturele federatie die dertig verenigingen ondersteunt, waarvan acht dansverenigingen. De organisatie wil dansgroepen in beeld brengen en erfgoed zichtbaar maken door middel van documentaires. Het plan was om de acht dansverenigingen in beeld te brengen, maar dit was niet haalbaar. Daarom koos Karl voor één dansgroep – Jarana Peruana – ook omdat hijzelf als Peruaan de culturele context goed kent. Eerder maakte AIF+ al een documentaire over vijf Brusselse muzikanten. De documentaires zijn nog niet online beschikbaar, maar worden wel vertoond op activiteiten van AIF+.

Inzichten:

• Dans is een dynamische kunstvorm en documenteren moet niet enkel de uitvoering vastleggen, maar ook het creatieproces en de beleving. ​“Het is moeilijk om een foto te maken van een groep die constant in beweging is”.
• Het juiste publiek vinden voor dit soort documentaires is niet altijd makkelijk. Gemeenschapscentra, migrantenverenigingen en dansers zelf vormen een belangrijke doelgroep, maar er is ook behoefte aan bredere verspreiding en erkenning. AIF+ wil met de documentaire ook graag debat op gang brengen over dansgroepen in de grootstedelijke context en de erfgoedwaarde hiervan.
• Voor dansgemeenschappen is het belangrijk om hun traditie vast te leggen en zichtbaar te maken om erkenning te krijgen van anderen en hierdoor zichzelf meer te waarderen.
• Dansers kunnen niet enkel als uitvoerders worden gezien, maar als eigenaren van hun traditie ook als co-auteurs die meebeslissen over hoe hun erfgoed wordt vastgelegd en gepresenteerd. De documentairemaker moet de dansers actief betrekken en met hen in onderhandeling gaan.

Antonia Volodina over Indische dans en cross-overs

Antonia Volodina is een danseres, beginnend choreograaf en docent van Bharatanatyam, een klassieke Indische tempeldans. Haar werk balanceert tussen traditie en vernieuwing door middel van cross-overprojecten met andere disciplines en dansstijlen. Ze vertelt dat er ook in India discussie bestaat over wat ​‘klassiek’ inhoudt. Traditionele dansvormen kennen strikte overlevering, maar tegelijkertijd is er ruimte voor interpretatie en vernieuwing. Het feit dat het een buitenlandse traditie is maakt dat Antonia goed wil nadenken — doe ik de traditie eer aan? — tegelijkertijd ziet ze het ook als kunstvorm en dit biedt vrijheid.

Uitdagingen en geleerde lessen:

• Documentatie is een uitdaging: De focus ligt vaak op de uitvoeringen, terwijl het documenteren van het creatieproces en de methodologie van belang is voor de overdraagbaarheid van de traditie. Tevens kan het tonen van processen en repetities helpen bij het overbrengen van de waarde en betekenis van de dans. Helaas heeft een danser vaak geen tijd en middelen voor het documenteren. Ondersteuning hierbij zou welkom zijn.
• Het vinden van de juiste balans in cross-overs: Niet elke fusie werkt. De samenwerking moet passen in ritme, sfeer en culturele context. Beide kanten moeten hierbij toegevingen doen.
• Administratieve lasten, financiering en zichtbaarheid blijven grote uitdagingen voor individuele dansers en kleine gezelschappen.
• Dans in musea en erfgoedcontexten (bijvoorbeeld Open Monumentendag) is zeer welkom volgens Antonia. Het is niet alleen interessant voor dansers om hier een nieuw publiek te bereiken, maar dans kan musea en erfgoedinstellingen ook verrijken door een fysieke en performatieve laag toe te voegen aan tentoonstellingen en collecties.

Algemene lessen uit de sessie dans

• Borging van dans vraagt actieve betrokkenheid: Dans moet niet alleen worden vastgelegd maar vooral worden beleefd en doorgegeven.
• Inclusie en representatie: Niet alle dansgemeenschappen voelen zich erkend binnen bestaande erfgoedinitiatieven. Het is nodig om proactief ruimte te creëren voor diverse dansvormen en samen te werken met de gemeenschappen zelf om hun erfgoed zichtbaar te maken.
• Verhouding tussen traditie en innovatie: Cross-overs en hedendaagse interpretaties kunnen helpen erfgoed levend te houden, zolang de kernwaarden behouden blijven.
• Het belang van procesdocumentatie: Documenteren moet ook gaan over de context, reflectie en beleving van dans.