Doedelzak spelen als immaterieel erfgoed

‘Doedelzak’ is een verzamelnaam voor een zeer gevarieerd instrument: van de gaida in Bulgarije tot de Uilleann pipes in Ierland; van de säckpipa in Zweden tot de gaita in Spanje. Elk van deze instrumenten heeft een unieke bouw, klankkleur, bereik, vingerzetting … Bart Praet is doedelzakspeler en registreerde de praktijk onlangs op immaterieelerfgoed​.be. We gingen met hem in gesprek over zijn passie voor doedelzak en het doorgeven van de kennis ervan.

Vanwaar komt jouw interesse in de doedelzak en hoe heb je het leren spelen?

“Mijn ouders waren beiden actief in de folkwereld. We woonden in een dorp naast Gooik – het ​‘epicentrum’ van de volksmuziek – en als kind werd ik overal mee naartoe genomen. Ik keek als kleine jongen op naar de muzikanten waartussen ik kon rondlopen en waarvan ik folk leerde spelen. Ik zag verschillende instrumenten passeren: van draailieren tot accordeons. Maar het instrument dat me van jongs af aan het meest aansprak, was de doedelzak.

Jammer genoeg waren er toen ik 6 à 7 jaar was nog geen muziekscholen waar je doedelzak kon leren spelen. Ik herinner me nog dat mijn nonkel zei: ​‘Als je ooit doedelzak wil leren spelen, ga dan maar eerst blokfluit leren’. Ik ben dan naar de muziekschool gegaan en na het eerste jaar notenleer mochten we een instrument kiezen. Per vergissing zei ik dat ik ​‘dwarsfluit’ wilde leren in plaats van ​‘blokfluit’ (het was toch ook een ​‘fluit’), maar dat is zeker geen slechte beslissing geweest.

Toen ik ongeveer 13 jaar was, werd in Gooik een folkafdeling opgestart. Dat eerste jaar was ik nog ​‘te jong’ om met een opleiding in de volksmuziek te starten. Maar een jaar later kon ik eindelijk starten met lessen voor Vlaamse doedelzak.”

Je bent met de Vlaamse doedelzak begonnen. Speel je nog andere doedelzakken?

“Ja, zeker. Niet alleen de Vlaamse doedelzak boeide me. In Brussel was er (en is er nog steeds) een grote gemeenschap Galiciërs die ook naar Gooik kwamen. Ze brachten onder andere hun gaita’s en trommels mee. Hun muziek klonk steeds als een feest voor de kleine ik. Hun opzwepende muiñeira’s, polka’s en andere dansen spookten lang door mijn hoofd.

Op een zekere dag kreeg ik een gaita in bruikleen. Dat en een rijbewijs maakten dat ik naar Brussel kon gaan om daar gaita te leren spelen bij Santiago Palomo. Het leeninstrument is in de loop der tijd vervangen door een eigen instrument. De leraar van toen, en zijn hele familie, zijn vrienden geworden. Ondertussen speel ik ook Uilleann pipes en barokmusette, hoewel ik die laatste nog niet echt bespeel zoals het moet.”

De folkafdeling in Gooik startte pas toen je 13 jaar was. Hoe is het onderwijs voor doedelzakken geëvolueerd?

“Gooik was eigenlijk een ​‘proefproject’ voor het aanleren van volksinstrumenten. Ondertussen zijn er verschillende muziekscholen met een folkafdeling, zoals De Poel in Gent, de muziekschool van Sint-Niklaas en die van Lebbeke. Daarnaast zijn er ook jeugdmuziekateliers waar je folk kan leren, zoals het Mierennest van de Jan-Niklaasstichting in Dworp waar ik zelf lesgeef. Ook in het hoger kunstonderwijs (LUCA School of Arts) kan je nu voor doedelzak kiezen.

Niet alleen het aantal locaties waar je volksmuziek kan leren is uitgebreid, ook het aantal instrumenten. Zo kan je op verschillende plaatsen onder andere folkviool, dadgad gitaar en nyckelharpa leren spelen.”

Je bent zelf leraar doedelzak. Hoe leer je dat aan?

“Het eerste wat je leert, is hoe je het instrument moet vasthouden. Waar moet de zak komen? En de pijpen? In het begin is het niet zo makkelijk om een doedelzak vast te houden. De volgende stap is om lucht in de zak te blazen via een inblaaspijp of een blaasbalg. En daarna moet je – bij de meeste doedelzakken toch – met de linkerarm druk zetten op de zak. De eerste pijp die dan begint te klinken, is de bourdon (brompijp). Die geeft een constante bromtoon aan.

Als je iets meer druk op de zak zet, gaat ook de schalmei (melodiepijp) klinken. Als je dat onder de knie hebt, kan je de bourdon stemmen op de klank van de schalmei. De volgende stap is de juiste positie van de vingers. De vingerposities bij doedelzakken zijn erg verschillend in vergelijking met die van de blokfluit of dwarsfluit. De vingerzettingen verschillen ook van doedelzak tot doedelzak: van een volledig open vingerzetting op de gaita, tot halfopen op de Vlaamse doedelzak en vrijwel gesloten op de barokmusette.”

Je vertelt over de volksmuziek, is dat ook het genre dat het vaakst gespeeld wordt met de doedelzak?

“Ikzelf speel vrijwel altijd volksmuziek. Maar ​‘folk’ is heel breed: je hebt volksmuziek van hier, maar ook uit andere landen, zoals Galicië en Ierland. Daarnaast speel ik ook eigen muziek – die gebaseerd is op folk – met mijn band Elanor en met Philip Masure.

Algemeen wordt op de doedelzak hoofdzakelijk folk gespeeld, al zijn er ook voorbeelden van doedelzak bij jazz en rock. Een ​‘buitenbeentje’ hierin is de barokmusette die gemaakt is om barokmuziek op te spelen. Gekende spelers van de barokmusette zijn Jean-Pierre van Hees – van wie ik nog les kreeg – en zijn studenten Pieterjan van Kerckhoven en Bart Van Troyen. Die laatste is trouwens ook instrumentenbouwer.”

Wat denk je dat de toekomst nog zal brengen voor de doedelzak?

“De leeftijdsbeperking die er in het begin was, is weggevallen. Ik denk dat er steeds meer jongere kinderen zullen starten met doedelzak door de mogelijkheden die muziekscholen bieden. Daarnaast zal het niveau omhooggaan doordat je doedelzak kan spelen in het hoger kunstonderwijs. Er zijn ook verschillende initiatieven om folk breder bekend te maken. Ik denk dus dat de toekomst van de doedelzak, en van volksmuziek in het algemeen, veelbelovend is.”

Meer over immaterieel erfgoed 

• Lees meer over het spelen van de verschillende doedelzakken op immaterieelerfgoed​.be.
• Lees meer over het bouwen van musettes op immaterieelerfgoed​.be.
• Misschien houd jij ook bepaalde tradities, kennis en vaardigheden rond muziek- en podiumkunsten in leven en wil je die meer zichtbaarheid geven? Dan kan je deze registreren op immaterieelerfgoed​.be!
• Hulp nodig bij het registreren van je praktijk? Sarah Masson van CEMPER (sarah.​masson@​cemper.​be) helpt je graag verder!