Ontastbaar en onschatbaar erfgoed. Figurentheater: een levende praktijk
Podiumkunsten - waaronder figurentheater – behoren tot één van de domeinen van immaterieel erfgoed volgens de UNESCO 2003 Conventie voor het Borgen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Figurentheater bestaat uit het ontwerpen en maken van poppen, uitdenken van scenario’s en technieken voor het bespelen van poppen die worden doorgegeven van generatie op generatie, van meester op leerling. Het zit in de hoofden, lijven en handen van vele gepassioneerde figurentheatermensen.
In het Vlaamse figurentheaterlandschap bevinden zich spelers en makers die beschikken over unieke kennis, expertise en vaardigheden. Ze hebben eigenhandig hun gezelschap opgericht of hebben de ‘kneepjes van het vak doorgekregen van een voorganger, soms binnen één familie met een jarenlange figurentheatertraditie (denk aan de familie Van Ransbeeck van Theater De Spiegel en de familie Contryn bij Beeldsmederij DE MAAN).
Hoe zorgdragen voor immaterieel figurentheatererfgoed?
De zorg voor immaterieel erfgoed vereist een heel andere aanpak dan de omgang met archieven en collecties. Om een praktijk levend te houden, moet ze met haar tijd mee evolueren. De erfgoedgemeenschap – de mensen die het figurentheater beoefenen en een warm hart toedragen – geven de praktijk door aan nieuwe enthousiastelingen en zoeken voortdurend naar manieren om met de veranderende wereld waarin ze beleefd wordt om te gaan. Dit proces heet ‘borgen’. Hieronder vind je enkele voorbeelden van borgen en hoe CEMPER borgingsacties ondersteunt.
Overdracht: het leren van creatie, spel en bouw
Sommigen leren poppen maken en bespelen bij een gezelschap doorheen het creatieproces of op eigen houtje, anderen leren het tijdens workshops of in het deeltijds kunstonderwijs. Veel figurentheatermakers volgden ooit de meerjarige figurentheateropleiding aan de School voor Poppenspel. Na de omvorming van de school naar Het Firmament (2002), werd de figurentheatervorming verdergezet in de vorm van workshopreeksen voor allerlei doelgroepen: van beginners tot professionelen, van kinderen tot volwassenen, en voor kwetsbare doelgroepen. Na de verruiming van de werking van Het Firmament als expertisecentrum voor het cultureel erfgoed van alle podiumkunsten – en later tot Centrum voor Muziek- en Podiumkunsten — werden deze workshops overgenomen door OPENDOEK/Zwier.
Om het belang van kennisoverdracht van gepassioneerde kunstenaars of ‘meesters’ op leerlingen te benadrukken, formuleerde tapis plein (nu Werkplaats immaterieel erfgoed), samen met Het Firmament en andere erfgoedorganisaties in 2014 gerichte aanbevelingen voor het toekomstig cultuurbeleid onder de noemer ‘Virtuoos Vlaanderen’. Een van die aanbevelingen was een programma met financiële ondersteuning van meester én leerling voor een duurzame overdracht van alle kennis en kunde aanwezig in de lijven en hoofden van gepassioneerde vakmensen. Vandaag begeleidt CEMPER aanvragen voor beurzen voor het doorgeven van vakmanschap in een meester-leerlingtraject. Dankzij die beurzen kregen reeds verschillende vakmensen de kans om hun ambacht door te geven: in 2018 kreeg Dirk Verbeeck een beurs om zijn vakmanschap door te geven aan Bart Van de Plas en Pascale Pettersson, in 2021 kreeg Samuel LePetit een beurs om zijn kennis rond het bouwen van marionetten door te geven aan Maarten en Joris Janssens (De Machinerie), en Paul Contryn (DE MAAN) kreeg in 2022 een beurs om Katinka Heremans de kneepjes van het poppen maken te leren.
Voorstellingskansen creëren: figurentheater op festivals
Voorstellingen van figurentheater op festivals kunnen een mooi uithangbord zijn voor figurentheater: van gevestigde waarden uit binnen- en buitenland tot aankomend talent. In Vlaanderen zijn er verschillende initiatieven, waaronder:
- Boze Wolffestival is een internationaal figurentheaterfestival dat jaarlijks plaats vindt in Vlaams-Brabant.
- PODVIS (festival voor VISuele PODiumkunsten) zet in Mechelen poppen, figuren en objecten in de kijker met voorstellingen, workshops en randanimatie in de stad.
- Het Europees Figurentheatercentrum (EFTC) organiseert al meer dan 30 jaar het Internationaal Puppetbuskersfestival tijdens de Gentse Feesten.
- Figurentheatervoorstellingen vormen jaarlijks een vaste waarde op het Landjuweelfestival van OPENDOEK.
- Ook theaterfestivals als Theater aan Zee, de Zomer van Antwerpen en Het TheaterFestival, zetten figurentheater op het programma waardoor het bekender wordt bij een breder publiek.
Delen van kennis en expertise: Das de Puppe, een West-Vlaams poppentheaterplatform
Het platform ‘Das de Puppe’ – streektaal voor ‘dat is heel goed’ – werd opgericht door de West-Vlaamse Unie voor Poppentheaters (WUP). Het platform verbindt poppentheaters en ‑spelers en stimuleert hen om expertise te delen en erfgoed te ontsluiten. In 2019 werd Da’s de Puppe genomineerd voor het ‘Register van inspirerende voorbeelden rond het borgen van immaterieel erfgoed’. Op dat register bundelt de Vlaamse Overheid goede voorbeelden die anderen kunnen inspireren bij het koesteren, delen en doorgeven van hun niet-tastbaar erfgoed.
Onderzoek en documentaire: Aalsters poppentheater en schimmenspel in een Mechels monument
Erfgoedcel Aalst (vandaag Erfgoedcel Denderland) maakte in 2013 de documentaire ‘Korrozje. Over goesting in het Aalsters poppentheater’. De documentairemakers gaan op stap met drie Aalsterse gezelschappen: Tejooter Aabazjoer, De Bende van Richaar en Reizend Poppentheater Sloef. Allemaal hebben ze hun eigen aanpak en publiek, maar ze delen één grote passie: de poppen en het spel. Gaandeweg ontdek je meer over de historiek en de traditie van het poppentheater in Aalst. Je neemt ook een kijkje achter de schermen en maakt van op de eerste rij de opbouw van een nieuwe voorstelling mee. Hoe worden de poppen en kostuums gemaakt? Hoe verlopen de repetities en de voorstellingen? Welke rol vervult het Aalsters dialect? En hoe zien de gezelschappen hun toekomst?
In 2013 werkten Het Firmament en GEN2020 (‘t Arsenaal) samen met een groep jonge acteurs. Onder leiding van de Iraaks-Belgische regisseur Mokhallad Rasem (Toneelhuis) lieten vijf GEN2020-acteurs met diverse achtergronden zich inspireren door hun eigen verhalen en door de getuigenissen verzameld in het migratiemuseum Red Star Line in Antwerpen. Schimmenspelexpert en lichttechnicus Alain Ongenaet (Theater Taptoe) trachtte regisseur en acteurs de basisprincipes van het vak bij te brengen. Het resultaat was de voorstelling Life’s but a Walking Shadow die op 20 december 2013 opgevoerd werd tussen de torens van het Mechelse monument Brusselpoort.
Tijdens het project onderzocht Het Firmament hoe we de technieken van het schimmenspel, als immaterieel cultureel erfgoed, kunnen versterken en aan een nieuwe generatie kunstenaars kunnen doorgeven. De onderzoekers namen van alle deelnemers interviews af en verwerkten die in de documentaire ‘Life’s but a Walking Shadow’ en een brochure.
Onderzoek en publicatie: onderzoeksproject van Het Firmament
Van 2005 tot 2009 voerde Het Firmament samen met verschillende partners een diepgaand onderzoek rond figurentheater. Het onderzoek resulteerde onder andere in een beschrijving van het figurentheaterlandschap in Vlaanderen; een overzicht van noden, behoeften en uitdagingen voor de sector en figurentheatererfgoed (zowel roerend als immaterieel); en een onderzoek naar de wenselijkheid en haalbaarheid van een centraal (t)Huis voor Figurentheater om deze noden in te vullen. De resultaten van het onderzoek werden gebundeld in het boek De boom op het dak. Verdiepingen in het figurentheatererfgoed. De resultaten werden ook verwerkt in een special van het tijdschrift Courant: Figure it out! Figurentheater in Vlaanderen en daarbuiten.