Adriana Borger: Speler – Bouwer – Onderzoeker

De draailier loopt als een rode draad door het leven van Adriana Borger. Als toegewijde speelster ontwikkelde ze niet alleen technische beheersing, maar ook een diepe voeling met het instrument. Die achtergrond vormde de basis voor haar afstuderen aan het KASK als instrumentenbouwer, met als eindproject een reconstructie van een achttiende-eeuwse draailier. 

Aanvankelijk koos ze voor de opleiding Games & Interaction Design aan het HKU te Utrecht, vanuit haar interesse in ontwerpen en creëren. Maar hoe digitaler het curriculum werd, hoe meer ze verlangde naar iets concreets. Ze wilde graag een maker worden. Niet van grootschalige meubelconstructies of zuiver decoratieve objecten, maar van iets tastbaars en bruikbaars, waar mechaniek, precisie en ambacht samenkomen. En waarom niet van het instrument dat ze toen al met veel kunde bespeelde?

Zo waagde ze de sprong naar de bacheloropleiding instrumentenbouw aan het KASK te Gent, België. In Nederland zijn er namelijk geen dergelijke structurele bacheloropleidingen​in de instrumentenbouw.

Het idee om af te studeren met een draailier als eindwerk was allesbehalve vanzelfsprekend. Adriana had zich het instrument al eigen gemaakt door haar eigen draailier te onderhouden, maar binnen het KASK ontbrak een docent die haar kon begeleiden. Dat veranderde toen Toon Lauwers het team als docent historische tokkelinstrumenten vervoegde. Hij kende de draailier van thuis, via zijn moeder, en zijn komst gaf Adriana het groene licht voor haar reconstructie.

Die technische kennis, het zelf sleutelen aan het eigen instrument, is iets waar veel draailierspelers zich in herkennen. Door het beperkte aantal bouwers zijn spelers vaak op zichzelf en hun netwerk aangewezen voor reparaties en onderhoud. Zo bouwde Adriana — nog vóór haar opleiding — al inzicht op in de mechaniek van het instrument. Die voorkennis gaf haar voorsprong toen ze de stap zette van speler naar bouwer.

Gezien de bachelor aan het KASK de nadruk legde op historische instrumentenbouw, koos Adriana ervoor om een draailier uit de barokperiode te reconstrueren. Geen voor de hand liggende keuze, want ze kon bij weinig andere bouwers te rade gaan. De meesten maken immers ofwel eigen hedendaagse uitvoeringen ofwel modellen uit de vroege 20ste eeuw. Toch trok het verfijnde werk van de barokdraailier Adriana het meest aan:

“Ik voelde mezelf gewoon het meest aangetrokken tot de barokstijl, omdat de bouwstijl heel verfijnd is. Het was ook een heel belangrijk kantelpunt voor het instrument. Instrumentenbouwers die aan het hof leverden, tilden op dat moment het instrument, dat voordien vooral als volks en ruw werd gezien, naar een verfijnd niveau zoals we het vandaag kennen. Met een chromatisch klavier en ook de trompetsnaar erbij. Ik vond het interessant om die kans te pakken om naar de roots te gaan van het instrument zoals ik het nu ken.”

Historisch bouwen vraagt grondig materiaalonderzoek én veel tijd. Als student kon Adriana onder begeleiding van experten aan het KASK intensief veldwerk doen naar een​Salomon-draailier uit 1734.

“Er is online en bij musea heel wat theoretisch onderzoek naar methodes voor instrumentenbouw te vinden en materiaal om te vergelijken. Hierdoor merkte ik dat het voor mij toch vooral ging om onderzoek in de praktijk. Je gaat het instrument opmeten, uittekenen op een plan en dan stapsgewijs opbouwen.”

Dat stapsgewijs opbouwen van een historisch instrument komt met de nodige uitdagingen en vragen:

“Elke keer dat je start met een bepaald stuk te bouwen, kom je wel iets tegen waarvan je denkt: goh, hoe zouden ze dit nu gedaan hebben? En je moet vooral nadenken: hoe hadden zij het toen gedaan? Naar gereedschap, kennis, materiaal. Dus heel erg stap per stap en heel veel vergelijken met instrumenten uit musea.”

Ze kon ook rekenen op de hulp van haar uitgebreide netwerk aan draailierspelers. Zoals bij het verbinden van de uitgesneden kop met het lichaam van de draailier — een stap die niet zonder uitdagingen bleek. Tijdens opmetingen van de Salomon-draailier in het museum was het haar niet gelukt om dit detail volledig vast te leggen. Gelukkig kwam ze via haar netwerk in contact met een verzamelaar die een draailier bezat waarvan de kop losgekomen was en kon Adriana de verbinding alsnog nauwkeurig reconstrueren.

Niet alle achttiende-eeuwse technieken zijn vandaag nog toepasbaar. Adriana zocht daarom telkens naar alternatieven die in de geest van de periode bleven, maar technisch werkbaar waren. Zoals bij de creatie van de as en wiel van de draailier. Traditioneel werden deze zo in de draailier geklopt dat het bij herstelling niet mogelijk was om alleen deze onderdelen uit de draailier te halen, maar men de volledige kast moest openbreken. Samen met de docenten van het KASK bedacht Adriana een methode met schroefdraad en een lager uit messing, beiden historisch plausibel, waardoor deze elementen wel uit de kast kunnen genomen worden voor onderhoud.

“Je moet in de bouw van een historisch instrument steeds op zoek naar de balans tussen een zo authentiek mogelijke speelbeleving en de hedendaagse standaard voor duurzaamheid in gebruik.”

In deze afweging ziet Adriana de meerwaarde van historische authenticiteit. Door de hoge materiaal- en werkurenkost, is een bouwer soms genoodzaakt om hout op maat te laten snijden. Het is net in de afwerking en keuze van materiaal dat de historische methodes zitten. Een houten wiel in de draailier vervormt zich door de vochtigheid, maar zorgt net voor die typische barokklank waar vele spelers naar opzoek zijn.

De reconstructie van de Salomon-draailier betekende het sluitstuk van haar opleiding én het begin van haar traject als bouwer. De werkwijze die ze toen ontwikkelde — precies, onderzoekend en historisch onderbouwd — vormt nog steeds de basis van haar praktijk.

Die aandacht voor het bouwproces vertaalt zich onder meer in de manier waarop Adriana haar werk documenteerde. Tijdens de opleiding begon ze met het vastleggen van elke stap in het bouwproces, via foto’s, schetsen, notities en video’s. Wat begon als onderdeel van het curriculum, groeide uit tot een vanzelfsprekendheid. De beelden en aantekeningen vormen niet alleen een geheugensteun bij het hernemen van technieken, maar tonen ook hoe complex en gelaagd het werk als bouwer is.

“Ik heb zo’n notitieboek waarin echt alles zit”, vertelt ze. ​“Problemen, oplossingen, kleine schema’s, schetsen. Als ik daar na een tijd opnieuw in kijk, zie ik hoeveel stappen er in één instrument zitten. Dan denk ik vaak: heb ik dat allemaal gedaan?”

Die documentatie gebeurde grotendeels analoog. Niet omdat digitaliseren onmogelijk is, maar omdat het fysieke karakter van het bouwproces zich daar niet altijd toe leent. De papieren, foto’s en het notitieboek liggen vaak naast haar op tafel wanneer ze werkt.

Daarnaast maakte ze korte video’s van bepaalde interessante processen, die ze postte op haar​instagrampagina, meestal op vraag van mensen die wilden begrijpen wat instrumentenbouw precies inhoudt. Dankzij haar achtergrond in digitale media kon ze die beelden eenvoudig bewerken op haar smartphone en op een toegankelijke manier delen met een breder publiek.

Vandaag assembleert Adriana draailieren volgens het ontwerp van de Nerdy Gurdy, een laagdrempelig model dat internationaal ingang vond. De onderdelen worden vooraf gelaserd en als pakket aangeleverd. Toch is het assembleren ervan allesbehalve een mechanische handeling.

“Je moet nog altijd alles doen passen en afwerken. Dat kan een machine niet vervangen.”

Net daar komt haar kennis als bouwer tot zijn recht. Ze controleert elk onderdeel, grijpt in waar nodig en zorgt ervoor dat elk instrument niet alleen speelbaar, maar ook degelijk afgewerkt is. Ze combineert de efficiëntie van preproductie met de precisie van het ambacht. Voor haar is dat geen stap achteruit, maar een realistische manier om als bouwer actief te blijven.

Tegelijk blijft ze zich afvragen wat ambacht betekent in een wereld waar technologie steeds meer zijn intrede doet. Technieken als CNC-frezen en lasersnijden schrikken haar niet af. Ze ziet ze als waardevolle instrumenten die de kwaliteit van het werk kunnen verhogen. De essentie van het ambacht – het doen passen, afwerken en afstemmen – blijft onverminderd het domein van de bouwer zelf.

Naast haar werk voor de Nerdy Gurdy voert Adriana ook herstellingen uit aan draailieren. Af en toe maakt ze onderdelen bij die esthetisch en technisch aansluiten bij het bestaande instrument. Massieve handbouw staat zeker op haar verlanglijst, maar dat vraagt tijd en de juiste infrastructuur. Momenteel werkt ze stap voor stap aan de uitbouw van een eigen atelier.

Wat haar aanspreekt in de draailier, is de creatieve vrijheid die het instrument toelaat. Anders dan in sterk gestandaardiseerde bouwpraktijken – zoals bij violen – zijn er binnen de draailierbouw nog veel open vragen en variaties mogelijk. Die vrijheid, samen met haar nieuwsgierigheid naar hoe verschillende elementen – zoals het trompetkammetje – de klank beïnvloeden, blijft haar motiveren om verder te zoeken en bij te leren.

Die zoektocht gebeurt niet in isolatie. Adriana maakt deel uit van een hechte gemeenschap van spelers en bouwers. In Vlaanderen is het netwerk actief, met festivals, lesmogelijkheden en een sterke traditie in handbouw. In Nederland is het aanbod beperkter, maar via initiatieven zoals de Stichting Draailier en Doedelzak en via sociale media blijft de uitwisseling levendig.

Ook al blijft het instrument eerder niche, de belangstelling groeit. Draailieren duiken op in verschillende muziekgenres – van folk en metal, tot pop en gamemuziek. Die verbreding zorgt voor meer zichtbaarheid én voor nieuwe vragen naar het instrument. Wat haar betreft blijft het ambacht overeind, juist omdat het zo persoonlijk en veelzijdig is.

Voor zichzelf heeft ze een duidelijke droom: een eigen draailier, volledig in massief hout gebouwd, met een herkenbare klank en esthetiek. ​“Eentje waarvan mensen zouden zeggen: dat is een echte Borger.”