Achter de schermen bij All of Bach

Wat is het doel van de Nederlandse Bachvereniging? 

“De Nederlandse Bachvereniging is een muziekensemble met koor en orkest. De achterliggende stichting bestaat inmiddels 103 jaar en is opgericht om Bachs werk breder bekend te maken en jaarlijks de Matthäus Passion in de Grote Kerk in Naarden uit te voeren. En dat doen we nog steeds. Soms worden we ook gezien als onderzoeksinstituut, zoals het Bacharchief in Leipzig, of denken mensen dat we een overzicht bijhouden van alles wat er op Bachgebied in Nederland gebeurt. We weten uiteraard veel over Bach, maar we zijn in de eerste plaats een muziekensemble.”

Hoe is All of Bach ontstaan? 

“Bij ons 90-jarig bestaan kwam de toenmalige artistiek leider, Jos van Veldhoven, met het idee om niet alleen naar dat moment te kijken, maar juist vooruit te kijken naar ons 100-jarig bestaan. Zo ontstond de wens om alle werken van Bach op te nemen. In Nederland is Bach ontzettend geliefd, maar vaak worden slechts de bekendste stukken gespeeld. Hoewel er al veel opnames van het werk van Bach bestaan, had nog niemand alles met één groep opgenomen. Op het moment dat het idee voor een complete opname ontstond, zat de cd-markt al in het slop. Een cd-box maken wilden we niet. Wel waren toegankelijkheid en bereik doorslaggevend. Zo kwamen we dus bij video-opnames: met camera’s is Bachs muziek voor iedereen, waar ook ter wereld, toegankelijk in beeld en geluid.”

Hoe start je met de uitvoering daarvan? 

“We zochten eerst naar financiering. De overheidssubsidies die we ontvangen, dekken onze concerten, niet de opnames. Nadat we startkapitaal hadden, onder meer dankzij een aantal fondsen en particulieren, begonnen we met opnemen. We hoopten dat deze eerste opnames anderen zou inspireren ons financieel te ondersteunen. Dat is gelukt. We hebben moeilijke perioden gekend, maar telkens kwam er net op tijd nieuwe steun, vaak uit de Verenigde Staten. Zo kunnen mensen bijvoorbeeld een opname adopteren en opdragen.”

Wat zou je anderen adviseren bij het werven van donaties? 

“Vooral bereik en duidelijkheid zijn belangrijk. In de VS is men gewend te doneren, dus kun je er daar wat meer expliciet naar vragen. Hier in Nederland geldt dat minder, maar toch helpt duidelijke communicatie. Het gratis beschikbaar stellen van ons materiaal heeft ons bovendien enorm geholpen, ook bij het werven van fondsen.”

Je zegt dat mensen kunnen doneren voor een specifieke opname. Hoe gaat dat in zijn werk?

“We hebben een lijst op onze website met alle werken die al opgenomen zijn, maar nog niet geadopteerd. Die kunnen mensen dan adopteren. Daarbij kunnen ze dan een opdracht vermelden, bijvoorbeeld ​‘aan mijn vader’ of ​‘ter ere van …’. Ook zijn er mensen die ons specifiek benaderen om een opname te realiseren van iets wat nog niet op de planning staat. Dat rolt dan vaak maatwerk uit. Wel bewaken wij uiteindelijk de artistieke lijn. Suggesties voor locaties of musici zijn van harte welkom; uiteindelijk kiezen wij of we die kunnen incorporeren.”

Waarom alles gratis weggeven?

“Het was inderdaad een risico, want zou dat niet afdoen aan de waarde? Maar juist door alles gratis online te zetten, bereikten we een wereldwijd publiek en kregen onze musici meer zichtbaarheid. Zo ontstaat niet alleen bekendheid, maar ook werkgelegenheid. De muziek staat bij ons altijd centraal; video biedt hier ondersteuning, niet andersom.”

Hoe ga je om met rechten? 

“Onze musici krijgen een contract waarin staat vermeld waarvoor de opnames worden gebruikt. We betalen hen dus niet per stream, maar per concert. De online wereld verandert snel, dus afspraken moeten zo nu en dan worden herzien. Toen we in 2010 begonnen, zag de online wereld er nog volledig anders uit. We hebben toen afgesproken dat we audio en video niet zouden scheiden. Destijds was dat een logische keuze, maar nu horen we heel vaak – ook van onze eigen musici – ​‘waarom staan onze opnames niet op Spotify?’. Op dit moment kunnen we dat rechtentechnisch niet doen. Houd er dus rekening mee dat afspraken die je nu maakt, over twee jaar misschien alweer achterhaald zijn, omdat de digitale wereld zo snel verandert.”

Bach componeerde meer dan 1000 werken. Hoe maak je een planning voor zoveel opnames?

“Dat is een hele puzzel, want we hebben ook onze gewone programmering. Daarbij moeten we kijken: Wat is interessant voor zalen om te verkopen? Wat maakt een interessant concertprogramma? En wanneer loont het om voor All of Bach op te nemen? Ik probeer er ook voor te zorgen dat we niet alle belangrijke werken al af hebben en dan alleen nog minder gekende werken overhouden. Ik heb dus een hele lijst waarin ik de werken opgedeeld heb in verschillende categorieën. Wanneer we dan bijvoorbeeld een solo-klavecimbelopname doen, mogen de solisten één lang en één kort werk kiezen uit de lijst van niet-opgenomen werken en vraag ik ze ook om af te wisselen tussen bekende en minder bekende werken.

Ook in de releases wil ik die diversiteit bewaren. Als we iets opnemen, verschijnt het soms pas veel later online. Zo hebben we onlangs zes liederen opgenomen; het zou best kunnen dat de eerste daarvan volgend jaar online komt en de laatste pas over vier jaar. Zo hebben we in onze releases een diversiteit in repertoire en in opnamelocaties.”

Wat komt er allemaal praktisch gezien bij de opnames kijken? 

“We maken live-opnames en opnames zonder publiek. Bij liveconcerten, die onderdeel zijn van onze reguliere programmering, werken we met een team van 15 tot 20 mensen, bij opnames zonder publiek is dat een kleiner team. Verder is er een productieleider betrokken die mij helpt met de praktische voorbereidingen. Het principe is bij zowel opnames mét als zonder publiek hetzelfde: We bekijken op voorhand wat we gaan opnemen, welke sfeer en locatie daarbij passen, welke camera’s ingezet worden, wat het lichtplan is … Alleen zijn we bij opnames zonder publiek vrijer wat locatie, licht en camerastandpunten betreft. Als er publiek is en de opname wordt tijdens een concert gemaakt, dan zijn voor het concert en het publiek soms andere omstandigheden ideaal dan voor het opnameteam. Bijvoorbeeld wat betreft licht. Licht van één kant is bijvoorbeeld mooi voor video, maar de musici willen hun muziek goed kunnen lezen en de dirigent kunnen zien. Gewone spots en leeslichten zijn dan weer niet per sé mooi voor de camera. Dus daarin hebben we ons wel ontwikkeld. We werken met 4 à 5 vaste regisseurs en zij weten inmiddels wel hoe ver ze kunnen gaan; wat wel en niet kan.

Ook de opstelling van de musici is een puzzel. Wat muzikaal het beste werkt voor de zaal, is niet altijd wat voor de audio het beste werkt. We hebben bijvoorbeeld wel eens een dirigent gehad die het koor voor het orkest zette. Maar als je zangers voor het orkest zet, dan dekken zij eigenlijk het geluid van het orkest af. En het menselijk oor gaat daar toch anders mee om dan microfoons. Je moet dus steeds op voorhand kijken wat werkt voor de zaal, wat werkt voor de opname en wat werkt voor het beeld. En we proberen dan altijd het beste uit alle werelden te halen. Tegelijkertijd blijft muziek altijd leidend. Het beeld moet dus vaker een compromis sluiten dan de muziek, want de muziek staat bij ons centraal.

Een andere uitdaging bij liveconcerten is stilte. Daarom doen we steeds een patchsessie of reparatiesessie. Dus bij een concert nemen we van begin tot eind op, dan gaat het publiek de zaal uit en hebben we nog drie kwartier tot een uur waarin we dingen overdoen. Bijvoorbeeld als er een ambulance is langsgereden of als iemand heel hard hoest tijdens een slotakkoord. En: musiceren en filmen blijft mensenwerk. Er wordt weleens een inzet gemist of verkeerd gefocust. Ook dat soort onvolkomenheden kunnen we opnieuw doen. Wat het publiek daarvan merkt, is dat we hen snel de zaal uit willen (lacht).

Bij die patchsessies – en dat beseffen mensen soms niet – moeten we camera’s ook op andere plekken zetten, anders zie je in beeld dat de zaal leeg is. Dat denken we van tevoren al uit. Staan de camera’s niet in de weg voor het publiek? Ga je het zien dat het publiek nadien uit de zaal is? We hebben ook wel eens een concert gehad in een hele warme zaal, waarbij iemand achter de dirigent de hele tijd met zijn programmaboekje aan het wapperen was. Dat zie je dan de hele tijd in beeld. Soms kan dat achteraf jammer zijn, al hoort het ook bij de charme van liveopnames.

All of Bach heeft ook best wat invloed op de programmering. We spelen bijvoorbeeld elk jaar de Matthäus-Passion. Die nemen we natuurlijk niet elk jaar op. Als je – zonder dat je alles van Bach wilt opnemen – een concertprogramma ontwikkelt, ga je thematisch en dramaturgisch te werk en kijk je wat bij elkaar past. Dan zou je bijvoorbeeld één werk van Bach kunnen programmeren en dan een aantal andere werken. Alleen gezien vanuit de opnameplanning is dat te weinig. Het loont niet als ik een hele opnamecrew inhuur terwijl we maar 20 minuten Bach spelen. Dus dat zorgt soms voor een extra puzzel in de soms toch al complexe programmering.”

Wat gebeurt er na de opnames? 

“Bij ons – en dat is bijzonder voor film — wordt eerst de audio gemonteerd en goedgekeurd. Daarna volgt de videomontage, waarbij de editors beelden zoeken bij het audiospoor. Wanneer audio uit een patchsessie genomen is, moeten ze dus ook beelden uit die sessie halen. Anders lopen de vingers bijvoorbeeld niet synchroon. Nadien gaat het nog een keer naar het audiodepartement, want ​‘je oog stuurt je oor’, zeggen we altijd. Daar worden nog kleine correcties gedaan. Bijvoorbeeld: als je een violist heel erg ingezoomd ziet, dat je dat ook iets meer hoort in de audio. Daarna worden ondertitels, bumpers en het logo toegevoegd, en volgt de publicatie. We publiceren iedere week een nieuwe release. Deze video’s worden niet alleen online gedeeld, maar ook gebruikt in onze concertmarketing.”

Hoe bewaren jullie alles duurzaam? 

“Zowel van de Bachvereniging als van het project All of Bach bewaren we alles op meerdere locaties: lokaal, op harde schijven en in de cloud. Na een opname zorgen we er ook meteen voor dat we de bestanden op twee plekken hebben: de ruwe data staat op een harde schijf op kantoor en de mastertape ligt bij degene die het gaat editen. Nadien bewaren we zowel de gemonteerde als de cleane bestanden, en de audio bewaren we ook los van de video. Zo blijven onze opnames ook in de toekomst beschikbaar.”

Wat zijn de resultaten? 

“We trekken wereldwijd miljoenen kijkers. Een gemiddelde YouTube-video wordt vaak 30 seconden bekeken, onze video’s gemiddeld acht minuten. Het publiek reageert met ontroerende verhalen over wat deze muziek met hen doet. De kijkers zijn heel divers, van echte kenners tot mensen die anders niet met klassieke muziek in aanraking zouden komen. Bijvoorbeeld een deeltje uit het concert voor vier klavecimbels zit ergens in Minecraft. Datzelfde concert is een van onze best bekeken video’s. Mensen die ​‘dat muziekje van Minecraft’ opzoeken, komen bij ons op YouTube terecht en zien dan vier klavecimbels. In de commentaren zie je dan ook vragen als: wat is dit voor instrument? Er is ook iemand die schreef: Ik ben hier terecht gekomen dankzij Minecraft, jullie hebben me helemaal in dit kanaal gezogen en ik ben nu viool aan het leren spelen. Dat is toch ontroerend mooi?!”

Wat brengt de toekomst? 

“We zijn nu ongeveer 11 jaar bezig en hopen over nog eens 11 jaar alle werken te hebben opgenomen. Maar All of Bach is inmiddels zo verweven met ons DNA dat we niet uitsluiten dat we daarna verder gaan. Misschien willen we dan bepaalde stukken wel weer opnieuw opnemen. We hebben recent een nieuwe artistiek leider benoemd, Johanna Soller. Bekende werken die we in de beginjaren opnamen, zou ik best ook nog eens met haar willen publiceren. Zo blijven we onszelf artistiek vernieuwen en ons bereik vergroten.”