Het IAML-congres in Salzburg: een verslag

IAML (International Association of Music Libraries, Archives and Documentation Centres) is een internationale vereniging van muziekbibliotheken, ‑archieven en ‑documentatiecentra die werd opgericht in 1951. De vereniging zet zich in voor het bewaren en ontsluiten van zowel materieel als immaterieel muzikaal erfgoed over de wereld. Dit doet ze onder meer door samenwerking tussen muziekbibliotheken, ‑archieven en ‑documentatiecentra te versterken, projecten van deze instellingen te ondersteunen en faciliteren, het vaktijdschrift Fontes Artis Musicae uit te brengen en jaarlijks een internationaal congres voor haar leden te organiseren.

Dit jaar vond dat congres plaats in Salzburg. Vijf dagen lang deelden leden van de IAML-vereniging de resultaten van hun onderzoek, praktijkvoorbeelden en standen van zaken over hun dagelijkse werking of bepaalde projecten tijdens lezingen. Verder werden er meer praktische werkgroepen en workshops georganiseerd. Aangezien een groot deel van de leden aanwezig was in Salzburg, was het ook het uitgelezen moment voor een algemene vergadering. Daarnaast bood de geboortestad van Mozart voldoende mogelijkheden tot culturele randactiviteiten voor muziekliefhebbers. Zo werden er drie avondconcerten en verschillende culturele uitstappen op woensdagnamiddag georganiseerd voor de congresgangers. Tijdens de middagpauzes was er de mogelijkheid om een blitzbezoek te brengen aan archiefinstellingen of bibliotheken gevestigd in Salzburg. Zo konden we een kijkje nemen achter de schermen van het Derra de Moroda-dansarchief en van de oude (muziek)bibliotheek en muziekarchief van Stift St. Peter. De week werd afgesloten met een afscheidsdiner onder begeleiding van livemuziek.

CEMPER was aanwezig op het IAML-congres om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen en good practices binnen de muziekinformatiesector. We leren graag bij uit projecten en ervaringen van anderen. Daarnaast gaven collega’s Mariet en Justine zelf een presentatie over de pilootprojecten nalatenschappen.

Onderwerpen die aan bod kwamen tijdens deze editie van het congres zijn:

• De rol van AI in de muziekinformatiesector: De aanwezigen waren het erover eens dat AI-modellen het werk van informatiespecialisten kunnen vergemakkelijken, bv. bij het beschrijven van archiefmateriaal. Toch zijn er ook nog heel wat vragen die oprijzen over het gebruik van AI in de sector, zoals: Welk werk moeten AI-modellen overnemen van informatiespecialisten? Wat is de verhouding tussen de twee? Hoe vermijden we privacy-problemen en het ontstaan van informatiebubbels? Ook vragen rond auteursrechten kwamen naar boven. Is het legaal om modellen te trainen op auteursrechtelijk beschermd werk? Kan je auteursrechten opeisen op AI-gegeneerd materiaal zoals muziek? Als we onze collecties digitaliseren en online toegankelijk maken, gaat dat materiaal dan gebruikt worden om modellen op te trainen? Hoe gaan we hiermee om als sector? Tot slot werd er ook opgeroepen om in gesprek te gaan met informatici. Zo kunnen we ervoor zorgen dat er tools worden ontwikkeld op maat van onze sector en dat er verantwoordelijk wordt omgegaan met de data die we bewaren. Deze data zouden we ook als middel kunnen gebruiken om een sterkere positie in te nemen in dit gesprek. 
• Digitaliseringsprojecten: Er werden zowel projecten rond het digitaliseren van audiocollecties (schellakplaten, vinylplaten, R‑DAT cassettes, wasrollen …) als rond het digitaliseren van papieren archiefmateriaal (partituren, manuscripten, correspondentie, affiches …) voorgesteld. Hierbij herkenden we ons in het probleem dat digitaliseren vaak wordt beschouwd als het onder de scanner leggen of het fotograferen van materiaal. Dit is echter slechts één stap in een uitgebreider proces. Materiaal moet ook geïnventariseerd, geselecteerd, gemetadateerd, herverpakt … worden. Met al deze stappen moet rekening gehouden worden bij het opstellen van een begroting want het is een arbeidsintensief proces.
• Publiekswerking: Verschillende sprekers vertelden over de manier waarop ze uitpakken met collecties naar het bredere publiek. Terugkerende initiatieven waren (interactieve) tentoonstellingen, nieuwe websites en het (her)opvoeren van werken. Zo stelde de muziekafdeling van de Biblitohèque nationale de France hun tentoonstellingen in het nieuwe BnF-museum voor. De British Library gaf inkijk in hoe ze met online tentoonstellingen en kortere thematische artikels na de (nog niet geheel verteerde) cyberaanvallen van 2023 een breder publiek tracht te bereiken. Ook Hongarije pakte groots uit met de voorstelling van het Mayar Zena Háza (House of Music Hungary). Het Conservatorium van Trieste sprak dan weer over de oprichting van een jeugdorkest en een toeristische route langs plaatsen gerelateerd aan het leven en werk van componist Guiseppe Tartini.
• Standaarden en tools voor het beheren van een collectie: Het open source en community driven Music Encoding Initiative (MEI) werd in verschillende projecten aangehaald. Het doel van MEI is het – met behulp van open XML – machineleesbaar maken van muzieknotatie. Gecombineerd met standaarden zoals Plaine & Easie code, en tools zoals MerMEId (metadata editor and repository) werden er zowel corpora opgebouwd als doorzoekbaar gemaakt. Van het corpus van Telemann, Franse airs connus, tot verschillende versies van luittabulatuur: het gebruik van MEI heeft voor verschillende projecten een sterke bijdrage geleverd. MEI is echter ontwikkeld met oog op Westerse muzieknotatie. In een project rond digitalisering van Gagaku (een type Japanse traditionele muziek) door RIKEN (een Japanse nationale onderzoeksinstelling) werd een versie van MEI ontwikkeld voor de zeer specifieke muzieknotatie die bij Gagaku gebruikt wordt. Voor objectgerichte projecten binnen (muzikaal) cultureel erfgoed bleek het Iconclass-systeem een nuttig systeem om zowel handmatig als geautomatiseerd te classificeren, volgens een hiërarchische taxonomie, vergelijkbaar met de Chinese iconography thesaurus.
• Digital born collecties: Op vlak van digital born muziekmateriaal werd duidelijk dat er een verschil zit in de doelen, werkwijze en prioriteiten van de muziekindustrie en muzikanten enerzijds en (muziek)bibliotheken en archieven anderzijds. De Deutsche Nationalbibliothek verzamelt alle Duitse digitaal gepubliceerde muziek. Ze gebruiken hiervoor DDEX (Digital Data Exchange) standaarden voor muziek bij de (geautomatiseerde) ingest van muziekmateriaal en gaven aan dat zij catalogiseren op het niveau van tracks, en niet op dat van albums. In het huidige (online) landschap verschijnt muziek niet langer noodzakelijk in de vorm van een volledig album, en de muziekindustrie maakt ook zelden het onderscheid tussen individuele muzikanten en gezelschappen zoals duo’s, bands, orkesten en ensembles. Aan de universiteit van Bologna werd onderzocht hoe componisten omgaan met digitale bestanden. Bij de uitgelichte presentaties hieronder kan je meer over hun onderzoek lezen.
• Specifieke types van collecties: Soms houden informatiebeheerders of onderzoekers zich vooral bezig met een specifieke collectie. Enkelen van hen stelden dat materiaal voor tijdens het congres. Zo maakten we kennis met de archieven van specifieke componisten (zoals Óscar da Silva en Ildebrando Pizzetti), archieven van universiteiten (zoals de muziekafdeling van de University of Toronto), muziekcollecties in regio’s als Wenen, Salzburgen Italië, Romani en Traveller-liederen in de Vaughan Williams Memorial Library en de veranderende houding ten opzichte van ephemeracollecties in Ghana. Aan de universiteit van Muziek en Theater van Leipzig bouwden ze een uitgebreide databank uit waarin geïnteresseerden konden raadplegen wie er tussen 1834 en 1918 zoal rondliep op de universiteit. Zowel docenten als leerlingen werden hierin opgenomen.
• Diversiteit: Stilaan staan zowat alle muziekbibliotheken stil bij het thema diversiteit. Vaak is dit nog vanuit het perspectief van collectievorming en blijft klassieke muziek nog het meest vertegenwoordigde genre (ook op de IAML is dit te merken). Welke componisten zijn niet vertegenwoordigd in de collecties? Hoe kunnen we daar verandering in brengen en hoe komen we voorbij de canon? Kan er hiervoor samengewerkt worden met hedendaagse componisten uit de eigen gemeenschap? Sommige instellingen durven al een stap verder te gaan dan enkel het verzamelbeleid aan te passen om een meer diverse collectie op te stellen. Zo experimenteert de stadsbibliotheek van Tampere (Finland) al enkele jaren met het aanbieden van een 45-minutendurend lespakket voor leerlingen van 11 – 13 jaar. Tijdens deze sessies komen de schoolkinderen met de leerkracht naar de bibliotheek om kennis te maken met verschillenden muziekgenres en –stijlen. Het is een uitdaging voor zowel de scholieren als de bibliotheekmedewerkers. Met Queering the Music Collections: Ethical and Practical Dilemma’s daagde Philomene Lelieveldt van het Nederlands Muziekinstituut in Den Haag de aanwezigen uit om op 20 minuten tijd met haar na te denken over drie casussen uit de Haagse collecties. Archieven, bibliotheken en erfgoedinstellingen trachten de laatste jaren inclusiever te werken en proberen een beleid uit te werden waarin minderheidsgroepen in de collecties en in onderzoek meer vertegenwoordiging vinden. Maar de behoefte aan meer inclusiviteit met betrekking tot de (seksuele) identiteit van musici en componisten brengt ook ethische, juridische en praktische dilemma’s met zich mee.

Hieronder lichten we enkele fijne projecten en interessante presentaties die ons bijbleven zijn uit.

Preservation of Gagaky in the Digital Age

Structuring Traditional Notation for Computational Analysis and Data Integration – Shintaro Seki (RIKEN)

In de presentatie van Shintaro Seki (AIP, RIKEN) werd toegelicht hoe MEI werd aangepast om traditionele bladmuziek van Gagaku te digitaliseren. In deze presentatie kwam aan het licht hoeveel technologische vorderingen gefocust zijn op de westerse wereld met Engels als voertaal. Er werd ook een treffend voorbeeld gegeven van digitaliseringsaspecten binnen het domein van immaterieel erfgoed. Gagaku is een oude traditionele vorm van Japanse muziek, al meer dan 1000 jaar oud. Deze muziek werd opgevoerd bij ceremonies en religieuze gebeurtenissen, alsook als hobby uitgeoefend door de adel. Bij de uitvoering komen blaas‑, snaar- en slagwerkinstrumenten aan te pas, soms ook gepaard met traditionele danspraktijken. De muzieknotatie bij Gagaku bestaat uit drie prominente onderdelen: Fuji licht de vingerzetting van de snaarinstrumenten toe, Shōga dient als manier om naar melodieën te verwijzen, en Hyōshi geeft iedere eerste beat weer. Het notatiesysteem is redelijk uniek. Niet alleen is de bladmuziek verticaal genoteerd, de verschillende instrumentsoorten hebben ook een volledig apart notatiesysteem. Daarnaast is slechts een deel van de interpretatie van het stuk vervat in de handgeschilderde bladmuziek. Met de partituur alleen kan je geen volwaardige uitvoering bekomen, bij Gagaku hoort namelijk ook nog een uitgebreide mondelinge traditie.

Een aanzienlijke hoeveelheid partituren is reeds gedigitaliseerd, maar door de unieke aard van de muzieknotatie zijn deze afbeeldingen nog niet machineleesbaar. Voor westerse muzieknotatie zijn onderzoek en modellen al veel verder gevorderd, en de verticale muzieknotatie vormt grote problemen voor de meeste OCR-modellen. Gestructureerde data is echter noodzakelijk om grootschalige analyses op dit soort muzieknotatie te kunnen uitvoeren. Bij RIKEN ontwikkelden ze dus een nieuw MEI-schema voor Gagaku, waarbij Fuji, Shōga en Hyōshi als subniveaus van een muziekregel worden weergegeven onder de tag . De MEI-tag voor metadata werd aangepast, in de hoop in de toekomst linken te kunnen leggen met andere muziekdata. De 93 stukken uit Tōgaku Chūshōkyoku dienden als dataset. Onder de toekomstplannen valt ook het idee linken tussen de XML-schema’s en bladmuziek te leggen met behulp van IIIF.

From creation to preservation

How to safeguard contemporary electronic music compositions – Adele Gorini (University of Bologna) and Marco Catapano (Amarcord)

Aan de universiteit van Bologna onderzochten Adele Gorini en Marco Catapano hoe componisten van elektronische muziek hun digitale bestanden bewaren. Uit een enquête bleek dat de meeste makers gebruik maken van propriëtaire software, zoals Ableton Live en Logic Pro, voor het creëren van hun muziek. De meeste bevraagde artiesten slaan hun projecten enkel op via het digitaal audiomontagesysteem dat ze gebruiken in het bijhorende bestandsformaat, voor Ableton Live is dat bijvoorbeeld .als. Deze bestandsformaten zijn vaak niet compatibel met andere software en zijn niet altijd achterwaarts compatibel. Hierdoor komen artiesten terecht in een gesloten ecosysteem, waarbij ze hun documenten enkel in (de specifieke versie van) de gebruikte software kunnen openen. Wanneer je deze documenten wil omzetten naar een ander bestandsformaat, riskeer je data te verliezen of te corrumperen. Voor een langetermijnbewaring van projecten is het aangewezen om Stem- en Midibestanden te exporteren, zodat je deze in de (verre of nabije) toekomst makkelijk (met een andere software) kan openen.

Daarnaast bleek dat vele componisten van elektronische muziek het online deelplatform SoundCloud niet alleen gebruiken om muziek te delen met fans en labels, maar het ook beschouwen als hun persoonlijk archief. Het platform is echter niet gemaakt om bestanden te bewaren voor de lange termijn. Zo kan je bijvoorbeeld geen back-up maken van je bestanden. Wanneer je geen reservekopie hebt van je bestanden, loop je gevaar om ze te verliezen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer het platform stopt te bestaan (denk aan MySpace), maar ook de ​‘three-strike’-policy van SoundCloud kan voor problemen zorgen. Wanneer je je muziek uitbrengt onder een label, maar toch deelt via het platform (en hier de juiste afspraken rond hebt gemaakt) wordt dit soms gevlagd als een inbreuk op het auteursrecht. Wanneer je drie keer gevlagd wordt voor een dergelijke inbreuk, verwijdert SoundCloud je account en verlies je als artiest dus ook je bestanden.

Met dit onderzoek hoopt de universiteit van Bologna componisten en muzikanten te kunnen sensibiliseren. Ze willen hen aanmoedigen om vanaf de vroegste fases in het creatieproces na te denken over een langdurige bewaring van bestanden. Het is belangrijk dat makers zich bewust zijn van de risico’s verbonden aan de software en platformen die ze gebruiken. Tot slot willen Gorini en Catapano benadrukken dat digitale makers zich niet afhankelijk mogen maken van propriëtaire software en deelplatformen voor de (langetermijn)bewaring van hun bestanden.

Entering, Displaying and Finding Tunes in www​.volksmusikdatenbank​.at

Op maandagochtend was het Salzburger Volksliedwerk al present tijdens de ochtendsessie waar het muzikaal erfgoed van het gastland – in dit geval de gaststad – gewoonlijk wordt voorgesteld. De organisatie ontstond in 1904 naar aanleiding van het idee van de Oostenrijkse monarchie om de Oostenrijkse volksmuziek compleet uit te geven. Verschillende comités, die later instituten werden, verrichten regionaal veldwerk in het optekenen en verzamelen van volksmuziek. Daarnaast bleef de orale overlevering van de liederen centraal staan, maar stilaan werden de liedteksten en melodieën genoteerd. Men beschikt dan nu ook over een uitgebreide databank waarin zowel op songtekst als op melodie gezocht kan worden. De lezing over de totstandkoming van de nieuwe databank gaf ons eerst inzicht in de catalogisering in het verleden en de verschillende systemen waarmee men zowel tekstuele als muzikale parameters (het zogenaamde incipit, de eerste vier maten van een melodie) vastlegde om de collectie via registers en fiches toegankelijk te maken. Vandaag heeft men een uitgebreide databank ter beschikking voor de verschillende Oostenrijkse regio’s waarin je naar hartenlust kan grasduinen.