Puinentroost en Snoezepoezen

Het stadsarchief van Ieper organiseerde vorig jaar de tentoonstelling Op de planken – Het toneelverleden van Ieper in beeld. Dat verleden was rijk: Ieper telde tal van toneelverenigingen. Toch voelde men aan dat er nog puzzelstukken ontbraken en deed men een oproep aan al wie nog materiaal over podiumkunsten in Ieper bezat. 

Goedele Wittouck, deskundige publiekswerking bij Stadsarchief Ieper en een van de curatoren van de tentoonstelling, vertelt over dit project, over de reacties op de oproep en over de rol van het stadsarchief van Ieper als erkend cultureel archief hierin. 

Gemengd op het podium

Hoe ver gaat de geschiedenis van het toneel in Ieper terug? 

“De oudste bron waarop we ons baseren is een vermelding van de rederijkerskamers Alpha en Omega in een stadsrekening uit de 15^de eeuw. Maar om die geschiedenis te beschrijven, moeten we ons vooral op secundaire bronnen baseren. In de Eerste Wereldoorlog is er veel archief en documentatie verloren gegaan; heel Ieper was toen verwoest. 

De eerste stadsarchivaris van Ieper, Jan-Jacques Lambin (1765−1841) behoorde overigens tot de rederijkerskamer Getrouwe van Herten, maar dan spreken we uiteraard over de latere, heropgerichte rederijkerskamers. Zo is er toch al vroeg een band van toneel met het stadsarchief. Maar ook van die periode hebben we weinig rechtstreekse bronnen. Pas vanaf het midden van de 19^de eeuw hebben we wat meer aanknopingspunten. Bijvoorbeeld met de vereniging de Vlaamse Ster, opgericht in 1857. Kenmerkend is dat zij al redelijk vroeg met een gemengde cast op het podium stonden: mannen én vrouwen. Dat was niet zo vanzelfsprekend; andere toneelverenigingen waren niet gemengd: er waren gezelschappen voor mannen of voor vrouwen. Bovendien speelde de Vlaamse Ster ook stukken van vrouwelijke schrijvers, bijvoorbeeld van Anna Slimbroeck-De Peuter (1848−1900).

Vanaf het interbellum zien we toneelverenigingen met een lange geschiedenis; die gaan soms zes of meer decennia terug, weliswaar niet altijd onder dezelfde naam. Kenmerkend voor Ieper zijn de oud-strijdersverenigingen zoals Puinentroost. Ieper lag in die tijd in puin: de hele stad was een ruïne. Toneelverenigingen zoals Puinentroost probeerden wat verstrooiing te brengen in de miserie die de bevolking had getroffen. Puinentroost was de eerste culturele vereniging die na de oorlog in Ieper werd opgericht. Harmonie Ypriana volgde snel daarna. 

Een gezelschap als de Vlaamse Ster streefde dan weer naar een zeker niveau: ze namen deel aan landelijke wedstrijden – al speelde de te winnen geldprijzen ook een rol in die deelnames. Wanneer ze een prijs binnenhaalden, werden ze aan het station van Ieper binnengehaald als helden; er kwam een massa volk op af en de kranten stonden er vol van.”

Snoezepoezen in de Kattenstoet

Zijn er ook bekende acteurs of dramaturgen van wie jullie het archief bezitten? 

“We hebben het archief van Roger Quagebeur (1925−2012), die in Ieper toch wel een bekende naam is. Hij had het Iepers operettegezelschap opgericht, schreef tientallen revues en regisseerde vele jaren de Kattenstoet. Ook het archief van Gerard Vermeersch (1923−1974) bewaren we. Naast zijn werk voor de nationale radio en televisie, was hij ook actief bij heel wat Ieperse gezelschappen en docent bij de stedelijke academie. Enkele jaren terug hebben we het fonds Cecilia Dael verworven, met daarin veel informatie over de Snoezepoezen, een dansgroep die verbonden was met de Kattenstoet.”

Ieper had ook zijn operettegezelschappen; een genre dat toen veel beoefend werd. 

“Dat is zo, maar wat we ook vaak vermeld zien in de archieven, is de kostprijs voor die producties. Die is heel hoog: je moet muzikanten hebben, er moeten kostuums zijn, … Het Iepers Operettegezelschap start na een tijdje ook met revues omdat de productie daarvan iets goedkoper was. De succesvolle revuevoorstellingen brachten geld in het laatje om de dure operettevoorstellingen te bekostigen. Roger Quagebeur was de man van de revues: ieder jaar maakte hij een programma waarin de gebeurtenissen van het afgelopen jaar op de korrel genomen werden. Die revues hadden veel succes; niemand wilde die missen. De tickets werden verkocht in een café op de markt, waar een rij tot buiten stond aan te schuiven.”

Van argwaan naar vertrouwen

Hoe zijn jullie gestart met dit project? 

“In ons stadsarchief hadden we het geluk om al enkele archieven van grote Ieperse gezelschappen te bewaren zoals het Iepers Operettegezelschap, Corneelkring Brielen en Kunstkring Richten. Met al dat materiaal hadden we een mooi vertrekpunt voor ons onderzoek. En met de tentoonstelling en alle promotie die daarmee gepaard ging, kwam er nog veel reactie op onze oproep. 

Verenigingen hebben niet altijd een goed zicht op de mogelijkheden en de waarde van hun archief. Het zijn maar verslagen en ledenlijsten, denkt men dan. Maar als blijkt dat je met al die archieven toch een boeiende tentoonstelling kan maken, wordt het veel interessanter dan op het eerste zicht lijkt. Zo kan je mensen over de streep trekken om samen te werken met ons stadsarchief. 

Toen de tentoonstelling liep, hebben we onder meer het archief gekregen van het Iepers Operettegezelschap. Aanvankelijk was er wel wat argwaan: zullen we ons archief nog wel kunnen inkijken of ligt het achter slot en grendel? Gelukkig was een van de leden van die vereniging ook vrijwilliger bij het stadsarchief. Die kon een en ander rechtzetten. Bovendien organiseren we graag een rondleiding voor verenigingen waarbij we onze werking uitleggen: men kan dan ter plekke zien wat er hier allemaal gebeurt, hoe de archieven bewaard worden, hoe ze verwerkt worden. Men ziet dat het archief hier in goede handen is.”

Toch is er vaak wat weerstand bij de overdracht van een verenigingsarchief. 

“Soms wordt het verenigingsarchief door iemand van de leden zelf zeer goed bewaard en beheerd. Dan is het een optie om dit in eigen beheer te houden. Maar op een bepaald moment, bijvoorbeeld bij het overlijden van de bewuste archivaris, is die zorg niet langer gegarandeerd en raakt het archief verspreid en verliest men er de kennis over. 

Of net het tegenovergestelde: het archief is een chaos, ligt verspreid bij diverse leden en oud-leden op diverse locaties en men weet niet waar men moet beginnen om er toch enige orde in te krijgen. Men durft zo’n archief niet overdragen omdat men meent dat het archief kant en klaar moet worden afgeleverd, maar dat is uiteraard niet het geval. 

De boodschap die we willen we meegegeven, is: jullie archief heeft belang en wint aan belang in het stadsarchief. En vooral: wij zijn een open instelling en jullie zijn altijd welkom. Bij een cultureel archief is het altijd belangrijk dat er enkele personen van de organisatie betrokken blijven, bijvoorbeeld om te helpen bij het inventariseren. Inzonderheid bij foto’s is het zonder hulp bijna niet mogelijk om de juiste gegevens te verzamelen: over welk toneelstuk gaat het, wanneer werd het opgevoerd, wie speelt er? Als we een archief verwerven, proberen we dat toch binnen een bepaalde termijn te beschrijven. Bovendien zetten we een mooie schenking altijd in de kijker. Ook dat kan misschien verenigingen warm maken voor onze werking.”

Jullie oproep richtte zich op beeldmateriaal over het lokale theaterleven. Jullie boden aan om dat te scannen en te publiceren op de regionale erfgoeddatabank Westhoek verbeeldt. 

“Westhoek verbeeldt is mooie regionale beeldbank. En op die manier kunnen we ook materiaal tonen dat zich niet in het stadsarchief bevindt. De foto’s, programmaboekjes, affiches werden door ons professioneel gescand en beschreven en kwamen daarna terug bij de eigenaars terecht. Ook daarvoor was de tentoonstelling een mooie trigger: men zag al die foto’s en men herinnerde zich wat voor gelijkaardigs men allemaal nog thuis heeft liggen: foto’s van schooltoneel, van een bijrolletje dat men had, soms zelfs volledige albums van toneelgezelschappen.”

Meer info: Op de planken. Het toneelverleden van Ieper in beeld, Ieper, 2022.

De catalogus telt 134 pagina’s en bevat een schat aan historische informatie, nostalgische foto’s en archiefstukken. Het is voor slechts 2 euro te koop bij het Ieperse Stadsarchief.