Topstuk in de kijker: Judith ende Holifernes

Het verhaal van Judith en Holofernes heeft heel wat beeldhouwers, schilders, componisten, dichters en toneelschrijvers geïnspireerd. In de Nederlanden begint de literaire traditie van het Judith-thema vrij laat. De vroegst mogelijke aanwijzing voor het bestaan van een toneelbewerking ervan is een spel van nabugodonosor ende olifernus, vermeld in de lijst boucken vanden spelen ghespecifiert elc bij zonder, opgenomen in de inventaris der bezittingen van het ghulden enden autare van sente kathelynen ter hoeyen te Gent, 1532.

De rederijkers schrokken er in de 16^de eeuw niet voor terug om een eerder wrede uitwerking van het verhaal van Judith te brengen. Dat blijkt ook uit volgend verhaal: ​“Ter gelegenheid van de [Blijde] Intrede van de Spaanse kroonprins Filips II in augustus 1549 in Doornik werd een spektakel voorbereid. Daarbij werden drie onderwerpen uit het Oude Testament voorgesteld. Om het feest imposant te maken waren de organisatoren volgens een anekdote op het idee gekomen om de rol van Holofernes te laten spelen door een ter dood veroordeelde. Zijn tegenspeelster deelde hem enkele slagen toe en hakte hem dan het hoofd af met een kromzwaard. Bij het zien van het bloed week het publiek terug, maar Filips II glimlachte en wendde zelfs het hoofd niet af. Het kan zijn dat dat niet waar is, maar het is wel een fijne anekdote om te vertellen.”

Of die anekdote nu waarheidsgetrouw is of niet, het verhaal van Judith en Holofernes scheen met zijn realistische scènes en kleurrijke tegenstellingen te kunnen voldoen aan de zin voor spektakel in de 16^de eeuw. Twee toneelstukken, overgeleverd uit die periode, zijn er getuigen van: het toneelspel van Lawet uit 1577 en Tspel van Judith, dat door de Hasseltse rederijkerskamer De Roode Roos in 1624 werd opgevoerd.

“Lawets toneelspel over Judith en Holofernes bestaat uit acht taferelen gescheiden door een pausa. Het opent heel typisch, in rederijkerstrant, met het optreden van twee zinnekens (allegorische figuren), Hoverdich Voornemen en Swerels Belusten, man en vrouw, die na een korte echtelijke en realistische discussie besluiten hun taak te vervullen, namelijk koning Nabugodonosor te helpen om de ​‘vrede te verzeeren in groote twisticheyt’.“ Het verloop van de verschillende taferelen kan je lezen in Het Judith-thema in de Nederlandse letterkunde. De rederijkersperiode (Musschoot, 1972, pp. 9 – 12).

Het spel van de vroome vrauwe Judith ende Holifernes wordt door de auteur zelf een ​‘spel van zinnen’ genoemd (folio 2), maar moet in de eerste plaats als bijbelspel gezien worden, in het licht van de voortgezette traditie van het middeleeuws mysteriespel, een dramatische voorstelling van een onderwerp uit de Bijbel. Ook het vrij grote aantal personages (29) wijst in die richting. De eerder losse bouw, een aaneenschakeling van aparte taferelen, verbindt het rederijkersstuk met de middeleeuwse toneelvorm.

De hoofdpersonages zijn heel stereotiep en verschillen hierdoor nauwelijks van de allegorische figuren in de eigenlijke moraliteiten. Judith verschijnt als personificatie van het goede. Holofernes is slechts een afschaduwing en pion van Nabugodonosor, de uitverkorene onder zijn generaals, aan wie hij het uitvoeren van zijn krijgsplannen kan toevertrouwen. Nabugodonosor zelf is weinig meer dan een verpersoonlijking van de ondeugd ​‘hoveerdicheyt’. Hij wil ​‘den coninck ende god // vander ganscher eerde’ (vers 300) zijn. Zijn dienaar Vaago spreekt hem toe als ​‘coninck ende god’ of ​‘godlick coninck’. Holofernes noemt Nabugodonosor ​‘god over al de werelt vercooren’ (folio’s 10v-11). De moraal van het stuk bestaat er dus in dat zo’n hooghartige godslastering en zonde moet en zal gestraft worden.

De werken van Lawet kenmerken zich door didactische en dramatische elementen. Zijn toneelspel over Judith en Holofernes is het enige overgeleverde stuk waarin didactische scènes ontbreken. Toelichtend-uitleggende personen komen er niet in voor. De vier scènes-apart met de zinnekens* vertonen zelfs sterk komische trekken. 

* Een scène-apart met de zinnekens betekent dat deze allegorische figuren zich distantiëren van de hoofdhandeling. Ze zijn onder elkaar, ze worden niet door andere personages gehoord.

“Het handschrift is in de 19^de eeuw aangekocht door Max Rooses, de eerste conservator van het museum. Hij kocht drukken aan om het uitgeversfonds te vervolledigen en gaf af en toe geld uit aan waardevolle manuscripten. Het is mede dankzij Rooses dat we nu een grote collectie middeleeuwse en vroegmoderne handschriften hebben.”

Twee schoone spelen van de vroome vrauwe Judith ende van Holifernes: den eersten boeck werd gedigitaliseerd en is raadpleegbaar via de DAMS-databank.

Bronnen en literatuur

• Flandrica. (z.d.). Twee schoone spelen van de vroome vrauwe Judith ende van Holifernes.
• Musschoot, A.M. (1972). Het Judith-thema in de Nederlandse letterkunde. De rederijkersperiode. In Jaarboek De Fonteine, 1969 – 1970(11−12), 5 – 36.
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2014). Judith ende Holifernes.
• Viaene, A. (1973). De roeselaarse rederijker Robert Lawet zijn Judith-spel van 1577. In Biekorf, 74(1−2), 310.
• Hummelen, W.M.H. (1958). De relatie sinnekens-hoofdhandeling. De sinnekens in het rederijkersdrama (pp. 67). Wolters.
• Hummelen, W.M.H. (1958). De uitbeelding van de sinnekensrol in verband met de schrijver en met het genre van het spel. De sinnekens in het rederijkersdrama (pp. 284 – 289). Wolters.