CEMPER op het 48e wereldcongres van ICTMD

CEMPER kreeg de kans om te spreken over het proces van het audiovisueel documenteren van draailierbouw, binnen het project Focus Vakmanschap. Hierbij werd stilgestaan bij de rol van erfgoedprofessionals bij het overwinnen van bepaalde uitdagingen tijdens het documenteren van zo’n complex en evoluerend ambacht.

Er waren een groot aantal lezingen en presentaties, panels en rondetafelgesprekken. Daarnaast werd er ingezet op netwerking tijdens informele activiteiten, zoals workshops en optredens. Debora woonde ook de algemene vergadering bij. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste thema’s die aan bod kwamen en de lessen die Debora meeneemt in de eigen immaterieel-erfgoedwerking van CEMPER.

We leven in de 21^e eeuw, een tijd waarin ook tradities van muziek en dans (moeten) evolueren en zich aanpassen aan veranderende contexten. Adaptatie en innovatie zijn niet meer weg te denken uit een steeds meer geglobaliseerde en gedigitaliseerde wereld. 

Zo speelt sociale media een steeds grotere rol in het vormgeven van trends, het (wereldwijd of in beperktere groepen, zoals diasporagemeenschappen) gemakkelijk delen van muziek en dans, en het vergroten van de toegankelijkheid van voordien ongekende tradities via virtuele bibliotheken en (automatisch gegenereerde) afspeellijsten. Platforms zoals YouTube helpen bij de documentatie (of toch op zijn minst het nalaten van een spoor) en verspreiding van muziek en danstradities. Anderzijds vragen ze nieuwe vormen van interactie tussen een ander soort publiek en de performers, want op deze platformen is er geen sprake van fysieke nabijheid van het publiek, zoals tijdens een liveoptreden. Sociale media en digitale platforms faciliteren de globalisering van lokale tradities, maar werken tegelijkertijd ook het verlies van context in de hand, wat kan leiden tot een oppervlakkig of verkeerd begrip van het erfgoed door wereldwijde publieken. De toegankelijkheid en laagdrempeligheid wordt dus vaak afgewogen tegenover de mogelijke risico’s die dergelijke wereldlijke platformen met zich meebrengen.

Er is ook sprake van een groeiende populariteit van fusions tussen traditionele folk en popmuziek, mede door de opkomst van sociale media en de bijbehorende bredere toegankelijkheid van muziek. Ook deze fusions leiden tot zowel innovatieve en creatieve manieren van doorgeven als een groeiende bezorgdheid over authenticiteit en eigenaarschap.

De trend van globalisering houdt vaak ook een aanpassing richting toerisme en/​of commercialisering in. Zo zijn er vele voorbeelden van lokale tradities (vaak afkomstig uit meer besloten gemeenschappen) die vandaag de dag een nieuwe invulling krijgen in stedelijke omgevingen. Deze nieuwe invulling wordt enerzijds vaak beschouwd als commerciëler, maar houdt anderzijds de traditie mee in leven en bereikt vaker nieuwe generaties. Ze maken dan bijvoorbeeld geen deel meer uit van de oorspronkelijke rituelen of festivals, maar dragen nog steeds hun steentje bij op vlak van culturele identiteit en het doorgeven van tradities en bijbehorende waarden zoals respect en gemeenschapszin.

Uiteraard zijn evoluties niets nieuw en hebben tradities zich in het verleden ook steeds moeten aanpassen aan veranderende contexten. Vaak laat archiefmateriaal deze evoluties ook zien, ook al zijn soms lokale beoefenaars hiervan niet meer op de hoogte en herinneren ze zich niet dat het ook ooit anders is geweest. Daarnaast kan na een crisis of belangrijke mijlpaal in de geschiedenis vaak ook positief teruggekeken worden op het aanpassingsvermogen en de veerkracht van tradities en hun gemeenschappen. Zo zorgde de COVID-19-pandemie bijvoorbeeld voor nieuwe samenwerkingen als een manier om deze crisis te overleven, samenwerkingen die ook na de periode van crisis in stand blijven en nieuwe interessante fusies stimuleren en zo nieuwe publieken bereiken.

Bij bovenstaande vernieuwingen en aanpassingen blijft er één waarde als rode draad terugkomen: het belang van de gemeenschap en het gevoel daartoe te behoren. Deze sense of belonging kan op verschillende manieren een invulling krijgen: eerst en vooral heb je (vaak) de lokale gemeenschap waarbij de traditie een deel van hun gemeenschappelijke identiteit vormt. Daarnaast heb je het gemeenschapsgevoel in bredere zin, waar ook toeschouwers (zowel fysiek als online) zich toe aangetrokken voelen.

Gemeenschappen zijn steeds op zoek naar manieren om hun erfgoed door te geven aan volgende generaties. Velen worstelen met de nood aan opvolging en het revitaliseren van hun praktijk zodat het de deelname van jongeren kan bevorderen. Een aantal sprekers gaf inzicht in hoe lokale tradities mee-evolueren met de jongeren door bijvoorbeeld het gebruik van nieuwe muziek of arrangementen en/​of een nieuwe invulling van bepaalde danspatronen. Deze veranderingen komen er echter niet zomaar, vaak is er sprake van een onderhandeling over het cultureel erfgoed tussen de oudere en jongere generaties vooraleer er tot een compromis wordt gekomen.

Gemeenschappen die erin slagen om een netwerk uit te bouwen, zijn weerbaarder, want samen sta je sterker. Omgekeerd is er bij onderzoekers en pedagogen een groeiend besef dat die gemeenschappen de basis vormen van al hun werk. Enkele presentaties lieten ook een verschuiving zien op vlak van muziek- en danseducatie. Er is een verschuiving naar pedagogen die als facilitators optreden, waarbij het leerproces van muziek en dans meer community-georiënteerd wordt in plaats van louter instructioneel van leerkracht op leerling. Onderzoekers verdiepen zich dan weer in participatief onderzoek en hechten steeds meer belang aan de wederkerigheid of het mede-eigenaarschap van de gemeenschappen die hen verwelkomen.

Welke rol kan je als facilitator opnemen en wat zijn de gevolgen daarvan? Onderzoekers blijven vaak niet louter onderzoekers, maar engageren zich ook steeds vaker in belangenbehartiging en het stimuleren van acties. Het zijn de acties die de kennis vertalen in initiatieven voor gemeenschappen en ten voordele van de praktijken:

• Zo is het documenteren van cultureel erfgoed via (digitale) archieven vaak geen doel meer op zich, maar eerder een middel voor de overdracht van deze tradities.
• Wetenschappelijke kaders vormen een tool om vaststellingen te kunnen doen en daar dan weer een stap verder mee te gaan. Ondanks dat vele gemeenschappen zelf een goed inzicht hebben in hun tradities, blijft wetenschappelijk onderzoek voor veel instituties en beleidsorganen een middel waaraan geloof wordt gehecht en waaruit op hoger niveau maatregelen of acties kunnen volgen om werk te maken van een duurzame toekomst.
• Beleidsmaatregelen die gericht zijn op het ondersteunen van gemeenschappen bij het doorgeven van hun praktijken kunnen bevorderd worden door facilitators. Vele aanwezigen op de conferentie geloven dan ook dat hun werk kan bijdragen aan een geïnstitutionaliseerde ondersteuning voor tradities richting een duurzame toekomst op grotere schaal.

Conclusie? Zet in op capacity-building, digitale archivering en empowerment van de gemeenschappen en betrek hen actief bij het maken van beslissingen.

Daarbij komt dat vele onderzoekers zich ook meer vragen beginnen stellen bij het toekomstig gebruik van hun materiaal. Zo waren er onderzoekers die in hun presentatie toelichtten hoe ze hun materiaal na al die jaren anders digitaal organiseerden. Door hun materiaal bijvoorbeeld niet (enkel) chronologisch maar per thema te ordenen, gaven ze ook de gemeenschap een overzichtelijkere inzage in al dat materiaal over hun tradities.

De grootste trend bleek dus de overgang van louter onderzoek naar de nadruk op de bruikbaarheid en inzetbaarheid ervan door de gemeenschap voor de transmissie van hun praktijken.

What’s in a name? Doorheen de week bleek dat immaterieel erfgoed slechts één van de vele benaderingen is die je kan gebruiken bij het ondersteunen van tradities van muziek en dans. Etnografisch onderzoek geeft inzicht in de duurzaamheid van deze tradities en hoe ze geëvolueerd zijn doorheen de tijd. Of alle academici, onderzoekers, erfgoedprofessionals, pedagogen etc. dit nu benaderen vanuit hetzelfde paradigma of niet, uiteindelijk gingen alle presentaties over wat wij immaterieelerfgoedpraktijken noemen die omgaan met veranderende contexten en zoeken naar manieren om hun tradities door te geven aan toekomstige generaties. Vele van de aanwezige ICTMD-leden faciliteren het borgen van deze praktijken, of ze het nu zo benoemen of niet.

Tijdens dergelijke wereldcongressen wordt duidelijk dat de Vlaamse context niet veralgemeend kan worden. Zo kwamen een groot aantal van de deelnemers aan het congres uit landen die bewust geen deel uitmaken van UNESCO en die de hele werking rond de 2003 Conventie openlijk in vraag stellen. Anderen komen dan weer van landen waar het erfgoedbeleid een andere invulling krijgt, en vaak meer vanuit de overheid wordt aangewend voor o.a. nationalistische overwegingen.

Deze internationale uitwisseling liet zien hoe overal ter wereld gemeenschappen bezig zijn met het levend houden van hun tradities, de noodzaak voelen om te innoveren en zoeken naar een manier om om te gaan met moderne technologieën en de gevolgen van globalisering, thema’s waar ook wij ongetwijfeld nog meer van zullen horen. Ondanks het feit dat sommige van die thema’s voor spanning kunnen zorgen, was de algemene oproep om deze te omarmen als uitdagingen eerder dan ze te zien als problemen. Uiteindelijk zijn gemeenschappen vaak heel veerkrachtig en komen ook mooie dingen uit die spanningsvelden voort. En alle academici, wetenschappers, erfgoedprofessionals etc. zetten hun beste beentje voor om al die tradities van muziek en dans daarbij te ondersteunen.