Het engelenconcert van Memling

Wat als je instrumenten uit de 15^de eeuw zou kunnen bespelen? Hoe zou dat klinken? Wim Becu, muzikant en docent oude muziekpraktijk, zocht het uit. Zijn historische blazersensemble Oltremontano liet de instrumenten op Hans Memlings God de Vader met zingende en musicerende engelen – in 2009 erkend als Vlaams topstuk — nabouwen om er vervolgens zelf mee aan de slag te gaan. Het was dan ook Wim Becu’s grote droom om Memlings retabel van een nieuwe dimensie te voorzien, het werk letterlijk te laten ​‘weerklinken’.

Artists in Residence-programma

Zijn vroegste herinneringen aan het KMSKA dateren uit Wim Becu’s jeugd. Hij vond het altijd een impressionant gebouw met een prachtige inkomhal en grote, statige zalen. De grote affiches in 1993 met vragen zoals: ​‘kan kunst de wereld redden?’ – gemaakt door de Amerikaanse kunstenares Andrea Fraser — in het kader van Antwerpen Culturele Hoofdstad bleven lang nazinderen en zetten Wim Becu aan het denken. Zo kreeg hij het idee om kunstwerken van de collectie van het KMSKA voor een langere periode vanuit verschillende invalshoeken te gaan bekijken. Op die manier kwam Wim Becu in contact met de restoratie van het retabel God de Vader met zingende en musicerende engelen.

Begin 2017 ging het Artists in Residence-programma van het KMSKA van start, met het historische blazersensemble Oltremontano als één van hun twintig artiesten. Oltremontano onderzocht de historiek van blaasinstrumenten en bracht vergeten muzikaal erfgoed tot leven.

Van schilderij naar een echt engelenconcert

Historische instrumenten worden wel vaker nagebouwd. Maar voor de Memlinginstrumenten was dit de eerste keer. Het restaureren van de drie panelen zelf, zat boordevol uitdagingen. Zoveel verfijning, op zo’n groot oppervlak! Het blazersensemble Oltremontano voelde zich bevoorrecht om dicht bij het originele schilderij te kunnen komen. Zo konden ze de minutieuze afbeelding van de muziekinstrumenten tot in detail bestuderen en zo goed mogelijk nabouwen. Dit waren de 4 grootste uitdagingen:

Uitdaging 1: Over welke instrumenten gaat het?

God de Vader en zijn engelen is slechts een onderdeel van wat ooit een gigantisch altaarstuk was waarvan de andere panelen verloren gingen. Door het formaat van de werken zijn de instrumenten bijna levensgroot en tegelijk heel precies afgebeeld. Ze vormen dan ook een dankbaar referentiepunt voor musicologen. Wim Becu beet zich vast in zijn onderzoek, bijgestaan door enkele experten. Dat was geen overbodige luxe, want Memling zorgde voor enkele vraagtekens. Zo ontdekten de restauratoren dat de ondertiteling en het schilderij hier en daar van elkaar verschillen. Daardoor is het soms moeilijk om een instrument te identificeren. En je moet natuurlijk eerst weten welk instrument je ziet voordat je het kan nabouwen.

Uitdaging 2: Wie kan de instrumenten bouwen?

Memlings precisiewerk blijft een 2D-weergave. Het is niet evident om de instrumenten om te zetten naar 3D-bouwconcepten in aardse verhouding. Ook over de materiaalkeuze moet grondig worden nagedacht. Voor de houten instrumenten viel de keuze op het Centrum voor Muziekinstrumentenbouw in Puurs, terwijl de Nederlander Geert Jan Van der heide de diverse trompetten en Eric Moulder de schalmei bouwden.

Uitdaging 3: Welke muziek spelen engelen?

Wim Becu spitte de muziekgeschiedenis verder uit, met het altaarstuk als leidraad. De engelen zijn op een specifieke manier gerangschikt. Zo plaatste Memling de engelen die op zacht klinkende instrumenten spelen aan de uiteinden van de panelen. Engelen die schellere blaasinstrumenten spelen, staan rond de zingende engelen. Dat is belangrijke informatie in de zoektocht naar gepaste muziek. Een bijkomende moeilijkheid: voor sommige instrumenten moeten de muzikanten een heel andere speeltechniek aanleren.

Uitdaging 4: Kan Oltremontano de klank van een groot engelenconcert evenaren?

Met de dames van het vocal ensemble Psallentes erbij verzekert Oltremontano zich alvast van het engelengezang. Deze ​‘zingende’ gingen net van start met een nieuw programma, To Memling, waarbij ze de werken van Memling letterlijk bezingen. De uitdaging is niet min. In de late middeleeuwen werd engelenmuziek als de hoogste uiting van schoonheid beschouwd.

Creatieve mijlpalen

Oltremontano maakte een soundtrack voor Hans Memlings drieluik God de Vader met zingende en musicerende engelen. Het was een bijzonder moment om voor het eerst de muziek uit te proberen op de nieuw gemaakte instrumenten. De muzikanten moesten nieuwe speeltechnieken leren om die klankwereld te herontdekken. Een grote mijlpaal was de wereldpremière van die soundtrack op 19 augustus 2021. Oltremontano bracht de muziek ook uit op de cd Paradisi Porte.

De instrumenten en de muziek van Oltremontano hebben een vaste plek gekregen in het KMSKA bij de Memlingpanelen.

In de volgende video legt Wim Becu uit over welke instrumenten het gaat en hoe hij te werk is gegaan:

Bronnen en literatuur

• Eestermans, E. (n.d.). Oltremontano Antwerpen — historisch blazersensemble.
• KMSKA. (2021a, september 22). Het engelenconcert van Memling.
• KMSKA. (2021b, oktober 7). Oltremontano Antwerpen.