Leer via instructievideo’s een draailier bouwen

Vakmanschap leeft in de hoofden, handen en harten van vakmensen. Het is een passie en soms broodwinning die deel uitmaakt van het immaterieel erfgoed in Vlaanderen. Het is van groot belang dat deze kennis en kunde, die in het verleden ontstond en vandaag nog leeft, doorgegeven wordt aan toekomstige generaties. Daarom sloegen Bokrijk | Vakmanschap & Erfgoed, CAG, CEMPER, Histories, PARCUM, ETWIE, FARO en Werkplaats immaterieel erfgoed de handen in elkaar voor het project Focus Vakmanschap.

CEMPER speelde voor dit project in op een vraag die we eerder ontvingen van instrumentenbouwer Marc Reymen. Marc was al langer op zoek naar manieren om het bouwproces van een draailier te documenteren. Dit in functie van het doorgeven van zijn ambacht. Focus Vakmanschap gaf ons de mogelijkheid om hem in dat documentatieproces te begeleiden, in samenwerking met videast Alexander Kerkhof.

Met instructievideo’s waarin Marc stap voor stap uitlegt en toont hoe je een luitvormige Franse draailier bouwt, zetten we in op de transmissie van zijn kennis en kunde. Dit traject resulteerde in een 30-tal uren aan videomateriaal, overzichtelijk onderverdeeld in 26 hoofdstukken:

Participatieve filmmethode

Immaterieel erfgoed krijgt toekomst door de praktijk actief te beoefenen. Transmissie vormt dan ook de kern van het borgen van immaterieel erfgoed, maar dat doorgeven van vakmanschap vormt eveneens de grootste uitdaging bij het audiovisueel documenteren ervan.

Met oog op transmissie is vooral de methode van ​‘participatief filmmaken’ aangewezen. Dat is de meest uitgebreide opnamemethode om levend erfgoed te documenteren. Hierin vind je de participatieve gedachte van borgen het meest expliciet terug, aangezien mensen volgens deze methode hun eigen werkelijkheid moeten filmen. Meestal worden de beoefenaars en andere betrokkenen dan getraind om dit zelf te kunnen, bijvoorbeeld in het gebruik van de camera en het bewerken en monteren van de opnames. In dit geval bleek het zelf hanteren van een camera voor Marc zo goed als onmogelijk. Hij heeft beide handen en zijn volledige aandacht nodig om het instrument te maken, waardoor het niet realistisch was om ook nog een camera te bedienen. Een statische camera kan daarbovenop bijvoorbeeld niet focussen op kleine details en kan zijn bewegingen niet volgen. De hulp van een videast was nodig om goede instructievideo’s te maken. Participatie was evenwel het basisprincipe in het samenwerkingsproces, dankzij inspraak en overleg met Marc. Ook al filmde Marc niet zichzelf, de inhoud van de video’s weerspiegelen hierdoor wel de werkelijkheid van zijn ambacht.

Productieplanning en opvolging

Samen met Marc en de filmmaker analyseerden we elke stap in het maakproces. Deze informatie kreeg zijn neerslag in een spreadsheet met kleurencodes, die diende als productieplanning en houvast om de vorderingen van de opnames en notities bij te houden.

Tijdens het filmen waren altijd één of twee medewerkers van CEMPER aanwezig. Dat was cruciaal voor het helpen bewaren van de uitgebreide productieplanning, het bijhouden en controleren van alle stappen in het bouwproces en er zo voor te zorgen dat er geen stappen worden overgeslagen. Eén van de uitdagingen bij het maken van een draailier is dat het geen lineair proces is. Soms kun je niet verder met een onderdeel omdat de lijm moet drogen. Op andere momenten moet je wachten met het afwerken van het ene onderdeel totdat een ander klaar is. Om die reden moet je tegelijkertijd aan verschillende delen van het instrument werken. Dit weerspiegelt het echte maakproces. Ook het tempo was vaak een uitdaging: sommige delen vragen zoveel aandacht dat ze niet in één keer gedaan kunnen worden. Te snel werken houdt het risico in dat een onderdeel breekt en dat je opnieuw moet beginnen. Andere onderdelen zijn dan weer zo repetitief dat slechts een deel van de uitvoering opgenomen moet worden. Het overige kan achter de schermen gebeuren. Net om die redenen was het overzicht bewaren een zeer uitdagende maar noodzakelijke taak die CEMPER op zich nam. Daarnaast hielden we ook wel eens een camera in de gaten en probeerden we de uitleg van Marc te begrijpen om zo de duidelijkheid ervan te beoordelen. Dit alles zonder al te invasief te zijn en het bouwproces te verstoren.

Dit alles was enkel mogelijk dankzij de vertrouwensband die ontstond tussen Marc, de erfgoedprofessionals en de videast. Dit traject vroeg veel tijd, maar dit zorgde er ook net voor dat er ruimte was om elkaar te leren kennen en verwachtingen op elkaar af te stemmen. Op deze manier kon het participatieve aspect van deze filmmethode toch gewaarborgd worden.

Welke concrete tips kunnen we nog meegeven nu alle video’s klaar zijn?

• Plan buffermomenten en tussentijdse evaluaties in. Vroeg of laat komen deze van pas.
• Zorg er in de afwerkingsfase voor dat je de video’s nakijkt in chronologische volgorde, zodat ook bij het monteren van de video’s duidelijk is of alles vlot in elkaar overloopt en of er geen stappen in het proces werden overgeslagen.
• Denk op voorhand na vanaf wanneer er sprake is van geslaagde video’s, wat noodzakelijk is voor kennisoverdracht, en wat misschien extra of overbodig is om vast te leggen. Maak bewust de keuze of je gaat voor het vastleggen van een basis of dat je het gehele proces in detail in beeld brengt, van begin tot einde. Deze keuze heeft uiteraard een invloed op de te investeren tijd en middelen.

Bovenstaande vraag doet ons, nu alles is afgerond, ook kritisch terugblikken op het afgelegde parcours. Zonder een grote investering van tijd en middelen zouden deze video’s er zo niet hebben uitgezien. Op bepaalde momenten werd Marc gefilmd met vijf camera’s, om soms dan toch nog bepaalde acties te herhalen als deze niet duidelijk genoeg in beeld waren. Ook de constante aanwezigheid van erfgoedprofessionals is geen realistisch scenario bij elk documenteringsproces. CEMPER gaat verder aan de slag met de vraag of dergelijk proces nog reproduceerbaar is en hoe ook een goed resultaat behaald kan worden met minder budget. Zijn ook minder kwalitatieve of minder zuivere video’s nuttig in functie van transmissie? Moet elk detail in beeld gebracht worden of is het bijbrengen van een basis ook voldoende om te spreken van succesvolle transmissie, maar wat laat je dan weg en wat is belangrijke informatie? Daarnaast zijn we benieuwd om te testen welke invloed deze uitgebreide video’s effectief hebben op de leercurve van toekomstige bouwers.

Het maken van instructievideo’s is een intens en complex proces. Er is een enorme veelheid aan stappen in het bouwproces. Deze informatie moet allemaal duidelijk overgebracht worden in de video’s. Daarvoor is veel afstemming tussen alle partijen van cruciaal belang. Een goede voorbereiding en het opvolgen van een duidelijk stappenplan waren belangrijke tools, terwijl ook de nodige flexibiliteit een must bleek. Wees er ook van bewust dat deze filmmethodiek tijd- en budgetrovend is: het documentatieproces duurt minstens even lang als het maken van een instrument. Maar het resultaat mag er wezen en daar zijn we trots op!

Voor CEMPER was dit traject een boeiende en leerrijke ervaring. Wil jij ook inzetten op documenteren? Bij CEMPER kan je terecht met jouw vragen. Heb je opmerkingen of bedenkingen na het lezen van dit artikel? Aarzel dan niet om contact op te nemen contact@​cemper.​be.