Topstuk voorgesteld: Het Gezin van Paemel

In 2014 werden twee handschriften van Het Gezin van Paemel erkend als Vlaams topstuk. Het eerste, in potlood geschreven op ongelijnd papier van verschillend formaat, is waarschijnlijk het oudste. De nummering loopt van 1 (blz.3) tot 145, waarna nog 5 beschreven bladzijden volgen die ongenummerd zijn gebleven. Het tweede handschrift is een ​‘nette’ versie die door Cyriel Buysse werd geschreven in zwarte inkt.

De handschriften worden bewaard bij Letterenhuis in Antwerpen die ze verwierf via Cyriel Buysses zoon René. Ze zijn gedigitaliseerd en zijn online raadpleegbaar via de databank van Letterenhuis. Hier vind je het handschrift geschreven in potlood en hier het handschrift in inkt.

Cyriel Buysse (1859 – 1932) was een Vlaamse naturalistische schrijver. Het gezin van Pamel is zijn bekendste toneelstuk en staat bekend als het meesterstuk van het Vlaamse naturalistische toneel. Het werk getuigt van een oprechte sociale bewogenheid die ook latere generaties blijft aanspreken.

Een reizende schrijver

Cyriel Buysse werd geboren op 20 september 1859 te Nevele (Oost-Vlaanderen). Hij was voorbestemd om zijn vader Ludovicus op te volgen in zijn cichoreifabriek. Cyriel volgde lager en middelbaar onderwijs in Gent, maar voltooide zijn studies niet. Hij werd vanaf de zomer van 1875 tewerkgesteld in de fabriek van zijn vader. In 1878 werd Cyriel bediende van de burgerlijke stand te Nevele, wat hem inspireerde tot zijn eerste, officieuze debuut: de satirische Verslagen over de Gemeenteraad te Nevele (verspreid op gestencilde bladen, 1885). In zijn literaire ambities werd hij gedwarsboomd door zijn vader, maar gesteund door zijn moeder en zijn tante, de bekende auteur Virginie Loveling.

Cyriels vader stuurde hem in de herfst van 1886 ​‘voor zaken’ naar Amerika. De reis zou nog door verschillende andere gevolgd worden, telkens met de bedoeling een cichoreifabriek in de Verenigde Staten te vestigen, wat mislukte. Alles samen verbleef hij er drie jaar. De Amerikaanse reiservaringen vormden vanaf 1888 een belangrijke inspiratiebron voor Cyriels werk, in het bijzonder voor zijn roman Twee werelden.

Op 1 oktober 1896 trad Cyriel in het huwelijk met de Haagse weduwe Nelly Tromp-Dyserinck, waarna het echtpaar zich vestigde in Den Haag.

In het artikel Flamingantisme en Flaminganten in De Amsterdammer (17−01−1897) laat Cyriel zich laatdunkend uit over het flamingantisme en verwijt hij de Vlaamse Beweging eenzijdigheid. Dit vinnig polemische stuk wordt hem in Vlaanderen kwalijk genomen en versterkt het Vlaamse ressentiment tegen zijn werk.

Na de geboorte van zoon René Cyriel (1897) zou de familie de lente- en zomermaanden doorbrengen in Vlaanderen, in Afsnee bij Gent (vanaf 1899), waardoor Buysse verbonden bleef met het (ook Franstalige) literaire leven in Vlaanderen. Hij gaf echter voornamelijk uit bij Nederlandse uitgevers en trad toe tot de redactie van Groot Nederland, opgericht in 1903 door W.G. van Nouhuys en Louis Couperus. Met deze laatste bleef hij levenslang bevriend.

Cyriel Buysse is steeds een groot reiziger geweest; hij bezat al vroeg een auto, waarmee hij vaak door Frankrijk reed, onder meer samen met zijn vriend, de schilder Emile Claus, op bezoek bij schrijver Maurice Maeterlinck. In Vlaanderen voelde hij zich als schrijver miskend. Een bredere, officiële hulde kreeg hij pas in 1929, toen hij zeventig werd. Eind 1930 werd hij verkozen tot lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde te Gent. Op 21 juli 1932, enkele dagen vóór zijn overlijden (op 25 juli 1932 in Afsnee), werd hem door Koning Albert de baronstitel verleend.

Het Gezin van Paemel

Het succes van het toneelstuk Het gezin van Paemel uit 1902 vestigt definitief zijn naam in Vlaanderen. Op initiatief van Edward Anseele wordt Het gezin van Paemel voor het eerst door de Gentse Multatulikring opgevoerd op 25 januari 1903, in het feestlokaal van Vooruit (De Choeurs) in de Bagattenstraat. Op 22 maart 1903 wordt het ten tonele gebracht in de Minardschouwburg.

Het gezin Van Paemel is het enige vooroorlogse Vlaamse toneelstuk dat een eeuw na de eerste voorstelling nog steeds op het repertoire van het amateurtoneel staat. De blijvende populariteit heeft waarschijnlijk veel te maken met het succes van uitzendingen door de BRT in 1963. De zwart-witregistratie van een opvoering van het toneelstuk in 1903 door het gezelschap van de KVS in Brussel werd meermaals heruitgezonden. Door de meesterlijke vertolking van Robert Maes verwierf het een plaats in de Vlaamse televisiegeschiedenis.

In 1987 werd een Vlaamse speelfilm naar het toneelstuk uitgebracht. De film was een kassucces en werd bekroond met de André Cavens-prijs voor de beste Belgische film. In juli 1987 ontving Senne Rouffaer op het Filmfestival van Barcelona de prijs voor de beste mannelijke hoofdrol. Uitgeverij Manteau kwam al in het najaar van 1986 met een ​‘filmeditie’ van het toneelstuk. Regisseur Paul Cammermans en scenarist Hugo Claus wilden nadrukkelijk géén traditionele Vlaamse ​‘boerenfilm’ maken. De verfilming wijkt dan ook aanzienlijk af van het oorspronkelijke toneelstuk. Sommige personages werden geschrapt en andere toegevoegd. De politieke context (opkomst van het socialisme) komt veel directer in beeld, onder andere door ontlening van elementen uit een ander werk van Cyriel Buysse, de roman ​’n Leeuw van Vlaanderen. Een nog drastischer ingreep is de uitbreiding van de bescheiden rol van de baronsfamilie tot een drama van de gedegenereerde adel tegenover het drama van het boerengezin.

Bronnen en literatuur

• Cyriel Buysse Genootschap. (z.d.). Film en Toneel.
• Letterenhuis. (z.d.). Objectbeschrijvingen Letterenhuis. Het Gezin van Paemel. Tooneelstuk in 4 bedrijven [tg:lhhs:2669].
• Letterenhuis. (z.d.). Objectbeschrijvingen Letterenhuis. Het Gezin van Paemel. Tooneelstuk in 4 bedrijven [tg:lhhs:2996].
• Musschoot, A.M. (z.d.). Biografie. Cyriel Buysse Genootschap.
• Schrijversgewijs. (z.d.). Cyriel BuysseI.
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2014). Het Gezin van Paemel. Tooneelstuk in 4 bedrijven.