Topstuk voorgesteld: Schets van Beethovens eerste pianosonate

Wie is Beethoven voor jou?

“Ik ben dirigent en musicoloog. Ik ben heel mijn leven met muziek bezig geweest en daarbij heeft Beethoven steeds een grote rol gespeeld. Een van de eerste herinneringen die ik heb, zijn de fonoplaten bij ons thuis van Beethoven. Het allereerste pianostukje dat ik heb gespeeld was ook een sonatine van Beethoven. Sindsdien heeft Beethoven mij nooit losgelaten. Al heeft het lang geduurd voordat ik besefte dat hij zo’n bepalende rol zou spelen in mijn leven. Het is niet zo dat ik op mijn twintigste wereldberoemd wilde worden met Beethoven. Dat is geleidelijk aan gegroeid. Vanaf het moment dat de Beethoven Academie ontstaan is, ben ik meer naar die focus toegegroeid.

Op dit ogenblik doe ik bijna niets anders dan Beethoven. Daardoor ben ik in die kleine wereld van de muziek wereldberoemd. Mijn boek, Beethoven – een biografie, is onder andere vertaald in het Engels en Duits en is wereldwijd verspreid. Omdat we nu ook in een periode zitten van jubileumjaren rond Beethoven, is mijn agenda helemaal vol. Een straf is dat niet, al is er nog andere mooie muziek die ik graag zou dirigeren.”

Welke impact heeft Beethoven gehad op de wereld?

​“Beethoven is op vlak van muziek een van de top vijf van de wereld, naast Bach, Mozart Schubert en Mahler. Maar de impact van Beethoven is veel groter geweest dan die van de andere componisten. Je mag niet vergeten dat Beethoven leefde en werkte aan het einde van de achttiende, begin van de negentiende eeuw. Dat is een tijd waarin het oude ancien regime is overgegaan naar de ​‘moderne burgerlijke maatschappij’. Er is toen heel veel veranderd, waaronder de functie van kunst en de plaats van de kunstenaar in de wereld. De identiteit van een kunstenaar wordt vanaf dan voor een stuk bepaald door zijn relatie met de wereld. Het gevolg daarvan is dat Beethoven stukken heeft geschreven over die relatie. Zo is de Negende symfonie een fantastisch mooi stuk met een boodschap over verbondenheid en vrede. Beethoven was er ook van overtuigd dat schoonheid (van kunst) het materiële overstijgt; dat het materiële allemaal verdwijnt, maar de schoonheid niet. En dat klopt ook. We zijn 200 jaar verder en de stukken van Beethoven ontroeren ons nog altijd.

Daar komt nog eens bij dat Beethoven op zijn 30ste geconfronteerd werd met een gehoorprobleem dat ongeneeslijk was en dat ertoe zou leiden dat hij totaal doof zou worden. Dat drama heeft Beethoven in zijn voordeel omgezet. Beethoven was namelijk in de eerste plaats pianist, maar hij besefte dat hij nu geen grote carrière zou kunnen maken als concertpianist. Hij besliste om meer te gaan componeren, wat tot dan toe een soort nevenactiviteit was. Met wilskracht en overtuiging heeft hij dus zijn handicap overwonnen. Dat is een les voor iedereen, want wij hebben allemaal grote en kleine tegenslagen in ons leven die we moeten overwinnen. En Beethoven heeft dat op een voortreffelijke manier gedaan. Dat er zoveel exemplaren van mijn boek verkocht zijn, heeft ook daarmee te maken. Het publiek is ruimer dan alleen de klassieke Beethoven- of muziekfan omdat Beethoven meer is dan alleen maar een componist. Ik kreeg heel veel reacties van mensen die niet per definitie grote muziekliefhebbers waren, maar wel gecharmeerd waren door het portret van een kunstenaar en een mens.”

Het emotionele en het rationele

“De uitdaging van elke componist is om een verhouding te vinden tussen twee parameters die elkaar normaal uitsluiten: het rationele en het emotionele. Er zijn heel veel componisten die enorme constructies schreven die fantastische academische en spirituele dimensies hebben. Het klassieke voorbeeld daarvan is veel muziek van Bach. Daarnaast heb je muziek die heel emotioneel en impulsief is. Opera’s van Verdi zijn daar een klassiek voorbeeld van. Maar per definitie is muziek die heel emotioneel is minder rationeel. Die twee staan dus haaks op elkaar. En toch zie je dat die twee al bij de jonge Beethoven enorm in evenwicht zijn. Reeds zijn eerste pianosonate heeft een diepte in de klank, een exuberantie in expressie, een soort emotionele meeslependheid. Maar dat sluit niet uit dat zijn stukken goed in elkaar zitten.”

Vernieuwing

“Om de betekenis van zijn eerste pianosonate te begrijpen, moet je weten dat Beethoven in eerste instantie een fantastische pianist was die op een totaal andere manier speelde dan zijn tijdgenoten. Wanneer Beethoven een pianoconcert speelde, speelde hij niet zoals nu bestaande stukken. Hij improviseerde, een beetje zoals een jazzpianist. En dat kon hij enorm goed. Dat betekent dat Beethovens muzikale denken gekoppeld was aan zijn pianistiek denken. Als Beethoven piano aan het spelen was, dan was hij aan het componeren. En als hij aan het componeren was, dan lag dat in het verlengde van zijn pianospelen. Als hij bijvoorbeeld voor viool moest schrijven, dan had hij die natuurlijke koppeling niet en moest hij raad vragen aan een violist.

Pianomuziek was dus zijn natuurlijke biotoop. Daarin voelde hij zich thuis. In pianomuziek voelde hij zich het meest op zijn gemak en was zijn verbeelding ook het sterkst. Het gevolg daarvan is dat alle vernieuwingen bij Beethoven het eerst tot stand kwamen in zijn klaviermuziek, vervolgens in zijn kamermuziek en uiteindelijk in zijn orkestmuziek. In zijn pianomuziek heeft de modernisering zich het meest doorgetrokken.

Zijn eerste pianosonate is geschreven aan het einde van de achttiende eeuw. Vermits we ervan uitgaan dat Beethoven een nieuw tijdperk heeft ingeluid op gebied van muziek en dat de vernieuwing zich doorzet in zijn klaviermuziek, kunnen we zeggen dat de Pianosonate nr. 1 het begin is van de romantische 19^de-eeuwse muziek. Het is een ongelooflijk symbolisch stuk dat op een sleutelmoment zit in de geschiedenis van de muziek. Kort gezegd: Beethoven, de grote vernieuwer aan het begin van een nieuwe tijd, schrijft zijn vernieuwing voornamelijk op vlak van pianomuziek en daarvan is de Pianosonate nr. 1 het begin.”

Opgedragen aan Haydn

“Het originele handschrift van Pianosonate nr. 1 van Beethoven is verloren gegaan. Wat we wel hebben zijn een aantal eerste drukken en compositieschetsen. Op die drukken staat dat de pianosonate opgedragen is aan Haydn, die de belangrijkste leraar is geweest van Beethoven. Je moet weten dat stukken normalerwijze werden opgedragen aan adellijken. Dat deden de componisten in de hoop om iets terug te krijgen, bijvoorbeeld een benoeming, geld of om in de gunst te komen van iemand. Zo droeg Beethoven zijn opus 1 op aan Lichnowsky omdat hij daar gratis mocht wonen. Ook wanneer Beethoven zijn eerste pianosonate aan Haydn opdroeg, had hij een dubbele agenda. Ten eerste wilde hij zijn dankbaarheid uitdrukken ten aanzien van zijn leraar. Maar tegelijkertijd wilde hij aan de buitenwereld laten zien ​‘kijk, ik neem de fakkel over van Haydn’. Het is zo dat Haydn graag wilde dat Beethoven schreef ​‘opgedragen aan mijn leraar Haydn’. Beethoven schreef echter ​‘opgedragen aan Haydn’, hij wilde zich duidelijk afzetten tegen het statuut van (gewezen) student.”

“Beethovens schetsen leveren ons ongelooflijk veel informatie op.”

“Beethoven is eigenlijk de eerste componist die schetsen maakte van zijn werk. Componisten zoals Haydn of Mozart gingen anders te werk. Zij zochten een thema en uit dat thema vloeide een stuk. Zodra Mozart een stuk aan het schrijven was, veranderde hij niets aan dat thema. Bij Beethoven was dat anders. Hij had een idee dat op een thema leek, begon dat uit te werken en terwijl hij componeerde, veranderde het thema. In de schetsen van Beethoven zie je dat hij een ruwe contour maakt en daarmee begint te spelen. Dat is een compleet andere manier van componeren. Beethoven hield zijn schetsen ook bij en op het einde van zijn leven had hij achtduizend pagina’s van schetsen. Na zijn overlijden zijn die verspreid en deels verloren geraakt.

Beethovens schetsen leveren ons ongelooflijk veel informatie op over hoe zijn stukken tot stand kwamen, waardoor we ze beter begrijpen. Aan de schetsen kan je zien waaraan Beethoven aandacht heeft besteed en waaraan niet. De schetsen van Beethoven horen eigenlijk bij zijn stukken. Idealiter zou elke dirigent en muzikant met de schetsen vertrouwd moeten zijn om beter te begrijpen waar Beethoven naartoe wilde.”

Onderzoek naar Beethovens compositieschetsen

“In de hele Beethoven-onderzoekswereld zijn er deeldisciplines. Zo zijn er mensen die de schetsen van Beethoven bestuderen. Zij doen papieranalyse en weten perfect weten welk soort papier en inkt Beethoven heel zijn leven gebruikt heeft. Zij weten hoe Beethoven noten en solsleutels schreef en hoe diep hij in het papier kerfde met zijn pen. Wanneer zij een schets in handen krijgen, kunnen zij tamelijk snel zien of het van Beethoven is en wanneer het geschreven is.”

Compositieschetsen van Pianosonate nr. 1

“Van de Pianosonate nr. 1 zijn maar drie schetsen bewaard gebleven. Twee daarvan gaan over het eerste deel en zitten in Moskou en Wenen. De schets van het derde deel zit vanaf nu in Vlaanderen.

Vorige zomer werd ik benaderd door een veilinghuis in Brussel. Zij hadden een handschrift in handen gekregen waarvan men beweerde dat het van Beethoven was. Ze vroegen aan mij of dat kon kloppen. Mijn eerste antwoord was dat ik geen specialist ben in handschriften en dat ik hen kon doorverwijzen naar het Beethovenhuis in Bonn, het epicentrum van internationaal Beethovenonderzoek. Maar van de schets van het laatste deel van Pianosonate nr. 1 was wel bekend dat het in de negentiende eeuw in een verzameling in België zat en nadien verdwenen was. Dat het dus opdook in België, verwonderde mij niet. Je kan ook duidelijk een verband zien tussen de motieven op de schetsen en de uiteindelijke versie. Ik kon dus vrij snel bevestigen dat het over een schets van Beethovens eerste pianosonate ging.

Nu blijkt dat het handschrift bij koningin Elisabeth, de derde koningin der Belgen, was terechtgekomen. Zij heeft het op haar beurt cadeau gedaan aan een Leuvense familie. Op een bepaald ogenblik hebben de erfgenamen daarvan beslist om het te verkopen en zo is de schets in dat veilinghuis terechtgekomen. Toen het verkocht werd aan een Amerikaan, werd de procedure in gang gezet waarbij bepaald wordt of de schets het land mag verlaten. Ik heb toen, net als het Beethovenhuis in Bonn, een advies geschreven waarin ik het belang van de schets heb toegelicht. Je mag ook niet vergeten dat de grootvader van Beethoven een Mechelaar was. De familie Van Beethoven in het algemeen is een Vlaamse familie. Op dit ogenblik zijn er nog een 130-tal mensen in de wereld die de naam dragen en die wonen allemaal in Vlaanderen. Er zijn geen Van Beethovens in Duitsland of in Nederland, laat staan in Amerika. Dus ja, er is een zekere binding tussen Beethoven en Vlaanderen. En als je dan een symbolisch handschrift hebt, is het zeker een meerwaarde om dat te houden.”

Meer lezen

• Alamire Foundation. (2024, 13 mei). Uniek topstuk van Beethoven toegevoegd aan handschriftencollectie Alamire Foundation.
• Arenberg Auctions. (2024). Sketch sheet containing a draft of the 4^th movement of the 1^st Sonata for harpsichord or fortepiano (Opus 2, N. 1).
• Beethoven27.
• Caeyers, J. (2019). Beethoven — een biografie. De Bezige Bij.
• Departement Cultuur, Jeugd & Media. (2024, 14 mei). Beethovenschetsen aangekocht door Vlaamse Gemeenschap.
• Le Concert Olympique.