Topstuk voorgesteld: Verzameling Theysbaert

De Verzameling Theysbaert werd in 2014 erkend als Vlaams topstuk. Het is een handboek dat in de 16^de eeuw toebehoorde aan de familie Theysbaert uit Wach(te)beke. Het werd door verschillende leden van de familie aangevuld. Het handboek bevat Nederlandse en Franse spreuken en refreinen, rekeningen en notities, en een afschrift van drie toneelspelen:

• Ghewonelicke vruecht — een tafel speelken van twee personagen om up der dry conynghen avond te spelen;
• Eenen man ende een wijf, ghecleet up zijn boerssche — een tafelspeelken van twee personagien ghecleet up zijn boerssche;
• De clute van nu noch — Een ghenouchelicke clute / van nu noch van iiij personagien / te weten den Man den Ghebuer / dWyf ende die Pape.

Wie van de familie Theysbaert de afschriften van deze toneelstukken maakte, is niet gespecifieerd in het handschrift en dus onduidelijk. Aangezien het wellicht om het oudste deel van de bundel gaat, zouden ze wel eens van de hand van Adriaan Theysbaert kunnen zijn, de vader van Daniel en grootvader van Michiel Theysbaert die de bundel in 1570 en 1598 onder hun naam aanvulden met respectievelijk notities en rekeningen, en een reeks Nederlandse en Franse spreuken en refreinen. Onderzoekers vermoeden dat de toneelspelen opgetekend werden tussen 1555 en 1560. De spelen zelf zouden nog ouder zijn: van het eind van de 15^de of begin 16^de eeuw.

De Clute van Nu Noch was een bijzonder populaire en levendige klucht. Waarschijnlijk behoorde die samen met de twee andere toneelstukken uit dit handschrift niet tot het repertoire van het rederijkerstoneel dat in die periode dominant was. Deze stukken werden wellicht door professionele rondreizende acteurs opgevoerd, niet door rederijkers. Van het repertoire van deze professionele acteurs zijn nauwelijks sporen bewaard. Het feit dat deze teksten afgeschreven werden door boeren uit Wachtebeke geeft ons een interessante kijk op het cultuurhistorische functioneren van deze teksten en hun opvoeringstraditie, waardoor ze ijkwaarde hebben.

De Clute van Nu Noch

Het afschrift van Nu Noch is het enige overgeleverde handschrift van dit toneelspel. Het is een Middelnederlandse klucht waarin een man – die slecht behandeld wordt door zijn echtgenote – raad zoekt bij zijn buurman. Op diens advies besluit de man enkel nog te antwoorden met de woorden ​‘nu noch’ (Meer! Meer!) wat haar tot de wanhoop drijft. Ze roept op haar beurt de hulp van de buurman in, die haar wijsmaakt dat zij klaarblijkelijk het verstand uit het hoofd van haar echtgenoot heeft geslagen en dat hij bezeten is geraakt door de duivel. De pastoor wordt erbij gehaald, maar ook zijn bezweringen worden met ​‘nu noch’ beantwoord. Vervolgens proberen ze de man bij zinnen te brengen door hem allerlei lekkernijen voor te schotelen – tevergeefs, zijn antwoord luidt nog steeds ​‘nu noch’. Pas als de vrouw hem om vergiffenis smeekt, begint de man tot ieders opluchting opnieuw normaal te praten. Als de vrouw echter later het gesprek opvangt tussen haar echtgenoot en de buur over hun geslaagde actie, dwingt ze met geweld de belofte af om haar nooit meer in de maling te nemen.

Bewaring van het handschrift

Het handschrift van de familie Theysbaert behoorde in het begin van de 19^de eeuw toe aan de heer Hye-Schoutheer, secretaris van Gent. Later maakte het deel uit van de collectie van C. P. Serrure. Serrure beschikte over een bijzonder kostbare Middelnederlandse handschriftencollectie van achtentwintigduizend banden. Na zijn overlijden in 1872 kocht de Universiteitsbibliotheek Gent een deel van de collectie – waaronder het handschrift van de familie Theysbaert – aan op een veiling. Het handschrift werd intussen gedigitaliseerd en is online raadpleegbaar via de website van Universiteitsbilbiotheek Gent.

Bronnen en literatuur

• Flandrica. (z.d.). Nederlandse kluchten, tafelspelen, Nederlandse en Franse spreuken en refreinen. Rekeningen van Daneel Theysbaert te Wachtebeke.
• Huis van Alijn. (z.d.). Scène uit De klute van Nu Noch.
• Leendertz, P., Jr. (z.d.). Middelnederlandsche dramatische poëzie. In J. Verdam (Red.), Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde. Sijthoff.
• Mantels, R. (2020). Torens van boeken: Universiteitsbibliotheek Gent 1797 – 2020. Hannibal.
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2014). Verzameling Theysbaert.
• Verzameling Theysbaert met de 3 toneelspelen Ghewonelicke vruecht, Eenen man ende een wijf ghecleet up zijn boerssche en de Clute van Nu Noch [Documentatiemap erkenning topstuk]. (2014). Universiteitsbibliotheek Gent.