‘Een nieuwe Antwerpse viool’ slaat de brug tussen verleden en heden

Vakmanschap ligt aan de basis van ieder instrument in de collectie van Museum Vleeshuis. De voorbije jaren is vakmanschap uitgegroeid tot een volwaardige pijler van de museumwerking. Daarmee willen ze vooral jonge bouwers inspireren met het vakmanschap dat aanwezig is in de museumcollectie, hen een podium bieden en zo het doorgeven van vakkennis stimuleren.

Daarnaast zijn veel instrumenten uit de collectie niet meer bespeelbaar. ​“De instrumenten bespelen, zou hen beschadigen”, vertelt Mirte Maes (conservator Museum Vleeshuis). ​“En ze restaureren in een bespeelbare staat, zou veel originele onderdelen weghalen. Daarom doen we dat meestal niet. Toch willen we beantwoorden aan de vraag van bezoekers hoe de instrumenten uit onze collectie klinken.” Door samen te werken met vakmensen, worden de instrumenten uit de collectie op een andere manier tot klinken gebracht.

Volgens schepen van cultuur Lien de Kelder bewijzen dit soort projecten ook ​“dat erfgoed geen stoffig woord is dat onder een stolp zit, maar dat het leeft, zindert, ademt en klinkt. Immaterieel erfgoed bewaar je niet door het achter glas te zetten.”

“Mijn oog viel meteen op de viool van Stiennon”, zegt Maarten De Keukeleire. Het was Amandus Amatus Stiennons vijfde viool, die hij bouwde in 1792. ​“Ik voelde er onmiddellijk een connectie mee, alsof zijn uitvoering en interpretatie op een bepaalde manier voor mij toegankelijk waren. Het leek me dan ook dat hedendaagse muzikanten diezelfde onmiddellijke verbondenheid zouden kunnen ervaren, als ik mijn eigen interpretatie van het instrument zou bouwen naar ​‘hedendaagse normen’. Het was een half beredeneerd, half intuïtief gevoel, een soort weloverwogen buikgevoel, zou je kunnen zeggen.”

Amandus Stiennon kwam uit een muzikantenfamilie. In een atelier achterin een winkel bouwde hij violen. Timothy De Paepe (directeur Museum Vleeshuis) vertelt over Stiennons vijfde instrument: ​“Voor wie hij de viool bouwde, weten we niet. Misschien was het voor een vriend, voor iemand uit de burgerij of gewoon voor zichzelf. Als dat laatste het geval is geweest, dan heeft zijn viool wellicht geklonken in het theater van het Tapissierspand (de opera van Antwerpen in die tijd). Daar was Stiennon immers actief in het orkest. Vioolbouw zorgde voor extra inkomsten. Het precieze levenspad van Stiennons vijfde viool kennen we helaas niet. Wellicht kwam het rond het begin van de 20ste eeuw in het bezit van violist, dirigent en componist Lodewijk Ontrop. Sinds 1982 maakt de viool deel uit van de collectie van Museum Vleeshuis.”

Vioolbouw wordt vaak geassocieerd met Italië – met bekende bouwers als Stradivari – ​“maar we vergeten soms dat dat niet de enige plek is waar goede violen zijn gemaakt”, zegt Mirte. Ook in Antwerpen werden instrumenten van hoog niveau gebouwd. ​“Met zijn instrumenten plaatste Stiennon zich in een lange traditie van Antwerpse bouwers van strijkinstrumenten. Die traditie gaat terug tot de 17^de eeuw”, vertelt Timothy. Mirte vult aan: ​“We weten dat er in Antwerpen veel muziek is geweest en dan valt het ook te verwachten dat hier veel instrumenten gebouwd werden. We kennen ook best wat Antwerpse vioolbouwers, waarvan zich instrumenten in onze collectie bevinden. Sommige van die instrumenten zijn het enige overgeleverde exemplaar van een bouwer. Maar net dat toont aan dat er wellicht veel bouwers zijn geweest die we vandaag niet meer kennen.“

Een viool leeft volgens Timothy ​“pas als ze in handen komt van een musicus”. Daarom zocht het museum een klankmeester die de nieuwe Antwerpse viool regelmatig kan bespelen. ​“Je begint dan met zoeken in je eigen netwerk,” licht Mirte toe, ​“en je stelt jezelf de vraag: Wie heeft hier mogelijk interesse in? Wie heeft de skills om zoiets te doen? Wie heeft een frisse blik? En ook: Wie heeft een band met het Antwerpse muziekleven?” Zo kwamen ze uit bij violiste Linde Verjans. ​“We wisten bovendien dat Linde graag op zoek gaat naar verhalen achter muziek. Ze had net een boek geschreven over violiste Ginette Neveu (1919 – 1949).”

In zo’n project meestappen, is niet zo evident, vindt Mirte: ​“Op het moment dat je de vraag stelt om aan een project mee te doen, staat het nog in de startblokken. Ze zeggen dus ​‘ja’ op iets dat nog niet veel vorm heeft. Ik vind het dus altijd heel leuk dat ze zoiets willen doen. Het zorgt meteen voor een soort vertrouwen en goesting om het project samen verder vorm te geven. Daarom vinden we het toch belangrijk om mensen persoonlijk aan te spreken, zodat je in gesprek kan gaan over de bedoeling, hun interesses en twijfels.”

Het concert op 1 oktober was trouwens geen eindpunt voor dit project. De nieuwe Antwerpse viool zal in de toekomst nog regelmatig tot klinken gebracht worden. ​“We vinden het — voor al onze bespeelbare instrumenten — belangrijk dat er iemand is die er regelmatig op speelt”, vertelt Mirte. ​“Langs de ene kant geef je met zo’n klankmeester een gezicht aan een instrument. Langs de andere kant is een klankmeester voor ons ook een zorgende persoon. Iemand die een instrument regelmatig bespeelt, kent het instrument goed en voelt het wanneer er iets niet klopt. Het is dus ook een vorm van erfgoedbewaking.” Daarnaast kunnen klankmeesters de instrumenten buiten de museummuren brengen. ​“Het is de bedoeling van die instrumenten dat het museum niet ingekapseld blijft, maar ook op pad is.”

Het belangrijkste component van het project was de uitwisseling tussen Maarten, Linde en Frederik. ​“Zij stonden in de loop van het project voortdurend met elkaar in contact”, vertelt Mirte daarover. ​“Zo ontstond een dialoog tussen Maarten en Linde om de klank van de viool af te regelen. Dat gaat dan over dingen als de snaarhoogte, meer of minder bas …”

En ook voor de afwerking van de compositie gingen Frederik en Linde met elkaar in gesprek. Linde zegt daarover: ​“De meeste stukken die ik speel, zijn van mensen die niet meer leven en dan kan ik niet vragen wat de bedoeling erachter is. Het was dus heel fijn om te kunnen aftoetsen wat Fredrik precies verwachtte, en of wat ik deed in lijn lag met zijn eigen interpretatie.”

De makers zijn ook met z’n drieën in gesprek gegaan. ​“Ze doen eigenlijk hetzelfde’”, zegt Mirte. ​“Componeren is net als instrumenten bouwen of vioolspelen een vak. Bovendien hebben Maarten en Fredrik ontdekt dat ze dicht bij elkaar wonen en dat ook in hun manier van werken – zelfs in hun dagritme – veel dingen overeenkomen. En ook voor Linde was het een bijzonder project. Zij vormt eigenlijk de brug die het werk van Maarten en Fredrik tot leven brengt. De drie makers vormen dus een sterke driehoek.”

Op de vraag welke uitdagingen het museum doorheen het project tegenkwam, antwoordt Mirte: ​“Bij vakmanschapsprojecten is het altijd moeilijk om te weten hoeveel je het project kan sturen en hoeveel je kan laten gebeuren. Dat zal bij elk project ook anders zijn. Maar ik heb vooral geleerd om vertrouwen te hebben in de mensen met wie je samenwerkt, op hun creativiteit en vakkennis. Als museum zit je natuurlijk in een structuur met vastgelegde doelstellingen en termijnen, dus je moet wel ergens een kader afbakenen. Maar het is ook de kunst om daarin zo veel mogelijk flexibel te zijn en open te staan voor dingen die plots opduiken. Ik heb er intussen wel vertrouwen in gekregen dat een project onderweg een goede vorm krijgt.”

• ‘Een nieuwe Antwerpse viool’ op de website van Museum Vleeshuis
• Video ​‘Een nieuwe Antwerpse viool’ op YouTube
• ‘Een nieuwe Antwerpse viool’ op het Register voor inspirerende voorbeelden voor het borgen van immaterieel erfgoed
• Originele viool van Amandus Stiennon in de databank van Museum Vleeshuis
• Interview tussen CEMPER en Maarten De Keukeleire in 2021
• Website van vioolbouwer Maarten De Keukeleire
• Violiste Linde Verjans op Instagram
• Componist Frederik Neyrinck op Instagram