Topstuk voorgesteld: beiaardmuziek van de Gruijtters

In 2012 kregen het Beiaardboek (1746) en de versteekbladen van Joannes de Gruijtters (1709−1772) het statuut van topstuk. Beide documenten zijn unieke getuigen van de beiaardcultuur en –praktijk in Vlaanderen en meer bepaald in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen.

Joannes de Gruijtters werd in 1709 geboren in Ieper. In 1740 won hij het concours dat georganiseerd werd om een nieuwe beiaardier in de Antwerpse kathedraal aan te stellen. Hij bekleedde die functie tot aan zijn dood in 1772. Behalve beiaardier was de Gruijtters organist, violist, bassist en serpentspeler. Daarnaast onderhield en restaureerde hij orgels. De laatste twintig jaar van zijn carrière werd hij bijgestaan door zijn zoon Amandus de Gruijtters.

Beiaardboek (1746)

Joannes de Gruijtters is vooral bekend omwille van zijn beiaardboek uit 1746. Dat manuscript wordt sinds 1922 bewaard in de bibliotheek van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen en bevat 194 stukken — vooral klavecimbelmuziek — die De Gruijtters arrangeerde voor beiaard. Naast composities van De Gruijtters zijlf vind je er internationale namen terug als Locatelli, Lully, Couperin, Vivaldi en ook componisten van eigen bodem waarvan Willem De Fesch (1687−1761), Joseph-Hector Fiocco (1703−1741) en Henri-Jacques de Croes (1705−1786) de bekendste zijn. De Fesch was kapelmeester in de O.L.V.-kathedraal van 1725 tot 1730. Fiocco en De Croes waren collega’s uit Brussel.

Dit autografische manuscript is een unieke bron voor de beiaardpraktijk aan de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal en, in het algemeen, een bijzonder waardevolle bron voor de hand gespeelde niet-religieuze beiaardmuziek uit de 18^de eeuw. De keuze van de werken en de verschillende manieren van adapteren aan de beiaard zorgen voor een unieke, eigentijdse kijk op de nationale en internationale muziek van de eerste helft van de 18^de eeuw. Bovendien wordt het repertoire uit de Gruijtters beiaardboek momenteel nog gespeeld, bewerkt en (gedeeltelijk) gepubliceerd.

Het beiaardboek van de Gruijtters is online raadpleegbaar via de website van de bibliotheek van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen.

Versteekbladen (1740-1804)

De verzameling versteekbladen van Joannes en Amandus de Gruijtters is uniek. Het omvat 109 losse bladen met beiaardmuziek. Nergens in de wereld is er zo’n grote verzameling gekend.

Omdat de muziek bedoeld was om op de (nog steeds aanwezige) trommel verstoken te worden, beschikken we met deze bladen over niets minder dan een getrouwe ​‘audio-opname’ van de muziek die in een groot deel van de 18^de eeuw vanuit de Antwerpse kathedraaltoren klonk. Dit bijzonder interessante ijkpunt wordt versterkt door de talrijke zeer precieze chronologische indicaties, die we in deze bladen aantreffen. Zo kunnen we van maand tot maand, van kerkelijk feest tot feest, de muzikale programmakeuzes van de beiaardier volgen.

Bovendien blijken deze versteekbladen een goudmijn voor de studie van de historische uitvoeringspraktijk. Immers, doordat een automaat en niet een muzikant deze muziek voortbracht, moest werkelijk elk detail geprogrammeerd worden. Dit levert, in tegenstelling tot andere genoteerde muziek, waarbij de interpretatiemarges ruimer zijn. Het repertoire geattesteerd in deze bladen is zeer divers. Meerdere composities zijn enkel in deze bundel bewaard.

Het handschrift is eigendom van de Koninklijke Beiaardschool Jef Denyn en wordt bewaard in het Stadsarchief Mechelen. Je kan de versteekbladen online raadplegen via de IDEM-database van de Alamire Foundation.

Bonnen en literatuur

• Museum Vleeshuis. (2022). De beiaard is terug!
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2012). Beiaardboek.
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2012). Versteekbladen.