Hoe kan je zorg dragen voor immaterieel erfgoed?

Het zorgen voor levend erfgoed kan bewust gebeuren, maar verloopt vaak spontaan en onbewust. Pas wanneer er knelpunten ontstaan, groeit vaak het besef dat bewuste en duurzame borging nodig is. Daarom is het belangrijk om eerst de uitdagingen in kaart te brengen. Dit is een belangrijke stap om strategieën te kunnen ontwikkelen voor het borgen van immaterieel erfgoed. Vaak hangen verschillende uitdagingen ook met elkaar samen en is het effectief om ze in samenhang aan te pakken.

Enkele uitdagingen komen regelmatig terug bij verschillende erfgoedgemeenschappen:

• Beeldvorming en zichtbaarheid: sommige erfgoedpraktijken hebben een ​‘stoffig’ imago of worden gezien als minder relevant in een moderne context. Vaak is dit het gevolg van beperkte bekendheid: Onbekend maakt onbemind.
• Kennisoverdracht en opvolging: de kennis en kunde van levende erfgoedpraktijken zit vaak in de handen en hoofden van lang toegewijde betrokkenen. Zij vormen het geheugen van de gemeenschap. Wanneer deze personen wegvallen dreigt het geheugen verloren te gaan. Het betrekken van nieuwe mensen die ​‘de fakkel kunnen overnemen’ kan een uitdaging zijn.
• Veranderende context en waarden: erfgoedpraktijken moeten zich – om levend te blijven – aanpassen aan een snel veranderende wereld. Denk aan toenemende diversiteit, vergrijzing, digitalisering … De vormen van betrokkenheid bij een erfgoedpraktijk veranderen ook: mensen zijn bijvoorbeeld minder geneigd om een langdurig engagement op te nemen. Voor veel erfgoedgemeenschappen is het noodzakelijk om na te denken over hoe ze kunnen omgaan met een veranderende maatschappelijke context.
• Beperkte middelen en ondersteuning: veel erfgoedgemeenschappen werken met beperkte middelen en hebben moeite met het vinden van steun, bijvoorbeeld bij overheden of sponsors. Het beoefenen van een praktijk, het beheren van een vereniging of het organiseren van publieke evenementen en de ontwikkeling van (borgings)acties brengen allerlei kosten, administratieve planlast en steeds complexere regelgeving met zich mee. Hier vind je informatie over mogelijke middelen voor je erfgoedproject.

Werkplaats immaterieel erfgoed deed onderzoek naar de noden en uitdagingen van erfgoedgemeenschappen. Ontdek de resultaten van het onderzoek van de Werkplaats.

Als je zicht hebt op de uitdagingen, kun je borgingsacties formuleren. De acties leg je vast in een erfgoedzorgplan. Borgen begint bij het doen en beleven van je erfgoed, maar soms is er meer nodig om het toekomst te geven. Er zijn veel mogelijke manieren om je erfgoed te borgen:

• Doorgeven: Immaterieel erfgoed wordt doorgegeven door actieve overdracht en betrokkenheid. Soms kan het nodig zijn om dit proces te versterken of hiervoor nieuwe manieren te ontwikkelen. Je kunt bijvoorbeeld langsgaan bij scholen om daar liedjes of dansen aan te leren, die voordien binnen de gemeenschap werden doorgegeven. Ook bewust actie ondernemen om je vereniging te verjongen kan bijdragen aan de toekomst van je praktijk.
• Communicatie: Promotie vestigt op allerlei positieve manieren de aandacht van het publiek op immaterieel erfgoed en verhoogt de zichtbaarheid van je praktijk. Je kunt zelf actief communiceren via sociale media, nieuwsbrieven of een eigen website om een breder publiek te bereiken en mensen te betrekken bij jouw erfgoedpraktijk. Een registratie van je praktijk op immaterieelerfgoed​.be is ook een manier om je traditie zichtbaar te maken. Daarnaast kan het waardevol zijn om de (lokale) pers te benaderen, zodat jouw erfgoedpraktijk meer bekendheid krijgt.
• Sensibilisering: Sensibilisering gaat verder dan alleen het overtuigen van mensen van de waarde van een traditie of ambacht. Het begint met mensen bewust maken van het bestaan en de actuele betekenis van een praktijk. Dit kan betekenen dat je laat zien hoe een traditie leeft in de gemeenschap of waarom deze bedreigd wordt. Workshops, tentoonstellingen en samenwerkingen met een museum of een cultureel centrum kunnen een waardevolle manier zijn om mensen in contact te brengen met het erfgoed. Maar sensibilisering kan ook plaatsvinden in andere domeinen, zoals onderwijs. Het is ook interessant om iets te organiseren in de publieke ruimte om een breed, maar ook juist heel lokaal, publiek te bereiken en/​of interesse te wekken bij potentiële leden. Evenementen als Open Monumentendag en Erfgoeddag maken (immaterieel) erfgoed toegankelijk voor iedereen, door het te presenteren in een levendige, interactieve context die mensen uitnodigt om actief deel te nemen.
• Onderzoek: Om te weten hoe een traditie zich heeft ontwikkeld, welke betekenis de beoefenaars aan de traditie hechten of hoe je haar kunt doorgeven aan de volgende generatie. Kortom: onderzoeken om heel gericht de bevindingen daaruit te kunnen toepassen in de praktijk en zo de traditie levend te houden. CEMPER voerde al verschillende onderzoeken uit naar immaterieel erfgoed van muziek en podiumkunsten. Zo deden we een waarderingsonderzoek naar de betekenis van poesjenellentheater voor de erfgoedgemeenschap, als basis voor een project van ErfgoedLab Antwerpen. Daarnaast onderzochten we social dance in Vlaanderen en hoe deze dansen kunnen worden doorgegeven aan toekomstige generaties.
• Documentatie: Documenteren is het vastleggen van technieken en gebruiken – vaak nog enkel aanwezig in hoofden of lichamen – met het oog op het doorgeven ervan aan toekomstige generaties. Dit gebeurt via uiteenlopende media en vormen (video’s, audio, foto’s en/​of geschreven documenten), als een manier om waardevolle kennis te vatten, verzamelen, bewaren en toegankelijk te maken. Het project Focus Vakmanschap ontwikkelde een basismethodologie om vakmanschappen audiovisueel te documenteren, te delen en te activeren. Dit resulteerde in 10 testcases. CEMPER documenteerde het proces van het bouwen van een draailier. Je kunt ook zelf aan de slag met het documenteren van je vakmanschap. De toolbox Focus Vakmanschap zet je hierbij op weg.
• Archiefzorg: Bij immaterieel erfgoed komen vaak ook materiële aspecten kijken, zoals kostuums, theaterteksten en partituren. Voor het doorgeven van immaterieel erfgoed is het van belang om deze aspecten te bewaren. Daarnaast kun je informatie over tradities, praktijken en vaardigheden documenteren en (digitaal) bewaren om dit toegankelijk te maken en door te geven aan toekomstige generaties. Het Stadsarchief van Mechelen ontsluit en bewaart bijvoorbeeld het archief van de Koninklijke Beiaardschool. Hier vind je basisprincipes en concrete tips om je archief op een goede manier te bewaren, te ordenen en te inventariseren.
• Educatie: Educatieve pakketten, workshops, cursussen en lezingen; allemaal kunnen ze bijdragen aan een kennismaking met immaterieel erfgoed. Bijvoorbeeld het educatief pakket Klankarchitecten laat leerlingen actief nadenken over alle domeinen gelinkt aan de beiaard: van muziek spelen en beleven tot technische principes en materialen, van ruimtelijke planning tot eventorganisatie en communicatie. CEMPER werkte mee aan de totstandkoming van dit educatief pakket.
• Vernieuwing: Immaterieel-erfgoedpraktijken evolueren mee met de tijd. Soms is het nodig om hierbij stil te staan. Vernieuwing kan bijvoorbeeld betekenen dat je nieuwe kennis en technologieën gebruikt die vroeger niet beschikbaar waren. Een voorbeeld hiervan is de beiaardcultuur die livestreams uitzendt om een breder publiek te bereiken, of een draailierbouwer die gebruik maakt van lasertechnieken om preciezer en efficiënter te werken. Daarnaast kan vernieuwing betekenen dat traditionele structuren worden aangepast. Bijvoorbeeld het verjongen van een bestuursorgaan en het herverdelen van rollen en taken om de werking te vernieuwen en te versterken. Ook moeten praktijken zich soms aanpassen aan nieuwe ethische normen en maatschappelijke verwachtingen. De Duitse jachthoornblazers zijn zich bijvoorbeeld bewust van de noodzaak om natuuronderhoud te integreren in hun praktijk, met respect voor dierenwelzijn.