Borgen voor morgen: circuserfgoed belicht | verslag

Het voormiddagprogramma was gewijd aan het pilootproject van Circus Ronaldo en het roerende circuserfgoed. In een panelgesprek met moderator Roel Daenen (FARO) vertelden Danny Ronaldo, Matilde Ruppert (Circuscentrum), Justine Van Gysel (CEMPER) en Marieken Goovaerts (Erfgoedcel Mechelen) over het project. Hoe ga je om met zo’n nalatenschap? Waarom zou je ermee bezig zijn? Wat kunnen erfgoedorganisaties voor jou betekenen?

“Alles begint met een verlangen”, zei Danny Ronaldo. Je wilt het erfgoed dat je hebt opgebouwd goed bewaren en beheren, zodat het niet alleen daar ligt, maar je er ook iets mee kunt doen. Dat verlangen bestond voor de Ronaldo’s al langer, maar een aantal jaren geleden wilden ze een fotoboek uitgeven ter gelegenheid van hun 50-jarig bestaan als Circus Ronaldo. Er waren echter foto’s en affiches die ze niet meer konden vinden, dus er moest iets veranderen. Ze namen contact op met de erfgoedcel van Mechelen en zo ging de bal aan het rollen.

De grote meerwaarde van erfgoed zit voor Danny erin dat het je helpt om je te oriënteren. Erfgoed geeft inzicht in de diverse vormen die circus kan aannemen en toont dat mensen vroeger met gelijkaardige problemen worstelden als nu, bijvoorbeeld de relatie met het publiek. Wat voor ons nu geniaal lijkt, werd in die tijd niet altijd als geniaal gezien. Daarom is erfgoed belangrijk voor circusgezelschappen en ‑families met een lange geschiedenis, maar ook voor jonge artiesten en zelfs voor het publiek.

Om deze redenen is archiefzorg voor Danny absoluut de moeite waard. Bij een compagnie die nog maar net gestart is, is dat misschien moeilijker te zien dan bij een familie die al zeven generaties circus maakt. Je bent op dat moment zo bezig met spelen en creëren dat je daar niet mee bezig bent. Wat je nu doet, lijkt nooit zo belangrijk, maar dat is het wel. Ondersteuning uit de erfgoedsector kan je helpen om in te schatten wat waardevol is om te bewaren, en hoe je dat dan best doet.

Circus Ronaldo kreeg voor hun project ondersteuning van drie organisaties. Via de erfgoedcel van Mechelen vonden ze elf vrijwilligers om te helpen bij de inventarisatie en de verpakking. Het enthousiasme en de betrokkenheid van de vrijwilligers was een van de hoogtepunten van het traject.

Het panelgesprek ging ook in op enkele uitdagingen. Zo gaan nalatenschappen vaak over het oeuvre van één kunstenaar, maar circus is het werk van een gezelschap. Dat betekent dat er meerdere visies bestaan op een voorstelling en het erfgoed dat ontstaat. Het materiaal van de familie loopt over in dat van het gezelschap. Bij erfgoedzorg komen ook veel emoties kijken, want je moet keuzes maken. Je kan immers niet alles bijhouden.

Die keuzes zijn vaak zeer moeilijke beslissingen. Johnny Ronaldo, de vader van Danny, had de gewoonte om zeer veel dubbels bij te houden. Dubbels worden meestal weggegooid, maar ze zeggen ook iets over de ingesteldheid van Johnny en de context waarin circussen toen werkten. Documenten zoals doodsprentjes of kassabonnetjes zijn geen artistiek erfgoed, maar ze hebben wel een emotionele waarde. Door deze fysieke restanten vast te houden, worden verhalen plots concreet. Deze emotionele waarde is een van de redenen dat Circus Ronaldo ervoor koos om alles zelf te bewaren en niets over te dragen aan een professionele erfgoedinstelling. Zo blijft het materiaal dicht bij de familie en kunnen ze het nog gemakkelijk raadplegen en gebruiken.

Alle leden van het panel gaven ook nog een tip mee voor wie zelf aan de slag wil gaan met zijn erfgoed. Danny benadrukte dat ook documenten zonder artistiek belang toch waardevol en interessant kunnen zijn om bij te houden. Verruim je idee van wat erfgoed kan zijn. De andere leden van het panel adviseerden vooral om er gewoon aan te beginnen. Elke stap is een stap in de goede richting, hoe klein ook. Wanneer je eenmaal de eerste stap hebt gezet, zul je sneller ook de volgende stappen zetten. Bovendien sta je er niet alleen voor, want je kunt hulp vragen bij organisaties zoals een erfgoedcel, CEMPER, Circuscentrum of andere circusgezelschappen. Circuscentrum maakte een overzicht op hun website.

Na het panelgesprek volgde een interview met Esther Maas, de company manager van Not Standing. Not Standing is het gezelschap van Alexander Vantournhout, die zowel aan de circusschool ESAC studeerde als de dansschool PARTS. Daardoor heeft hij een heel eigen beeldtaal ontwikkeld. Om deze hybride visie tot zijn recht te laten komen, kozen ze ervoor om zich te laten subsidiëren door het Kunstendecreet en niet het Circusdecreet. Die keuze heeft een gevolg: organisaties gesubsidieerd door het Kunstendecreet moeten verplicht zorg dragen voor hun archief.

Archiefzorg stond aanvankelijk helemaal onderaan hun prioriteitenlijstje, maar na hun eerste werkingsverslag kregen ze hierover een opmerking. Dat vormde voor hen een aanleiding om aan de slag te gaan met de TRACKS-richtlijnen. In het begin was dat overdonderend, maar als ze verder lazen, merkten ze dat het eigenlijk ging om vragen die ze zichzelf intuïtief zouden stellen als ze aan archiefzorg dachten. Wat bewaar je? Waarom? Deze vragen bleken interessanter dan het woord ​“archief” deed vermoeden.

De eerste stap is nu om een visie uit te werken. Alle andere keuzes die je maakt moeten gelinkt worden aan die visie. Daarnaast kwam de urgentie om delen van het archief op te ruimen ook spontaan naar boven. Zo voelden ze een nood om het kostuumarchief op te ruimen, te labelen en te ordenen. Daarnaast gaat het niet alleen over de artistieke werking, maar ook over de administratie, die vaak al wat meer geordend is. Veel gaat om dagdagelijkse concrete stapjes. Ze worstelen wel met de vraag hoe je dingen kunt bewaren die niet neergeschreven zijn. Wat doe je met immateriële dingen zoals bewegingen?

Voor Esther is het goed dat gehamerd wordt op het belang van archiefzorg, maar het blijft een moeilijk evenwicht. Met de beperkte tijd en middelen die ze hebben, is het vaak geen prioriteit. Maar het is goed om ervaringen te bewaren. Elk creatieproces leert je bij over hoe je het de volgende keer zou doen, en er zijn dingen die je in de toekomst opnieuw kunt nodig hebben. Erfgoedzorg is voor de kunstensector dus een beetje een noodzakelijk kwaad.

De namiddag stond in het teken van de erkenning van circus als immaterieel erfgoed. Matilde Ruppert (Circuscentrum) gaf eerst een korte inleiding over wat ​‘immaterieel erfgoed’ precies is en wat die erkenning inhoudt. Waarom zou je die erkenning willen? Wat is het effect op de erfgoedgemeenschap? Drie panelleden vertelden over hun ervaringen, gemodereerd door Elien Doesselaere (FARO): Menno Van Dyke uit Nederland, waar circuscultuur al erkend is als immaterieel erfgoed, Tine Maes van VLAMO over de erkenning van fanfarecultuur als immaterieel erfgoed enkele jaren geleden, en Steve Severeyns van de Belgische Kermisvereniging over de erkenning van de kermiscultuur.

Bij alle drie ontstond het idee van de Inventarisaanvraag vanuit een verlangen naar meer waardering en een beter begrip van hun immaterieel erfgoed. Ze wilden de gemeenschap verenigen en een boost geven. Zo’n diverse gemeenschap verenigen is echter niet eenvoudig. VLAMO is een ledenorganisatie en zette op die manier een traject op met een enquête, rondetafelgesprekken in de verschillende provincies, en werkgroepen voor het dossier. De kermiscultuur vertrok ook vanuit hun beroepsvereniging en vergaderde tijdens grote kermissen. Van daaruit hebben ze een werkgroep en klankbordgroep opgericht, een Facebookpagina aangemaakt, flyers uitgedeeld, een petitie verspreid … Bij beide was het een uitdaging om duidelijk te maken wat ​‘immaterieel erfgoed’ precies is. Het is immers geen breed bekend begrip en men heeft soms het idee dat je praktijk met zo’n erkenning niet meer mag veranderen. Door zich goed te informeren konden ze uitleggen dat immaterieel erfgoed net levend en dynamisch is.

In Nederland waren er veel gesprekken met het brede circusveld in de periode na de erkenning. Dit leidde tot de oprichting van Circuspunt, een ledenorganisatie en belangenbehartiger die de eerdere organisaties vervangt en verenigt. Dit was één van de belangrijkste gevolgen van de erkenning. Voordien waren er veel tegenstellingen tussen de verschillende soorten circus, maar nu treden ze naar buiten als een gezamenlijk veld.

Ook bij de kermissen en de fanfares heeft de erkenning het gemeenschapsgevoel versterkt. Daarnaast zorgt een erkenning voor sensibilisering en positieve media-aandacht. Het brede publiek krijgt meer inzicht in de mensen die deel uitmaken van de gemeenschap en hun diversiteit.

Een erkenning is geen eindpunt. Hoe hou je daarna die gemeenschap samen? Tine benadrukte dat je de gemeenschap moet blijven betrekken en de vinger aan de pols houden. Organiseer niet alleen activiteiten voor of in naam van de gemeenschap, maar ook mét hen. Een erkenning is in feite een langdurig engagement dat je aangaat.

Eén van de manieren waarop het circusveld in Nederland dit doet, is door verschillende werkgroepen die rond eigen thema’s werken. Zo hebben ze een keurmerk in het leven geroepen dat circussen kunnen gebruiken om aan gemeentes aan te tonen dat zij in orde zijn op vlak van organisatie, veiligheid … Jeugdcircussen zijn dan weer bezig met een goede opleiding van circusdocenten. Nog anderen zijn bezig met verzekeringen voor artiesten. Bovendien kunnen ook liefhebbers en sympathisanten lid worden van Circuspunt; op die manier betrekken ze ook het publiek.

Ook in dit panel gaven de sprekers tot slot nog een gouden tip mee voor de Inventarisaanvraag. Steve besloot dat circus zeker een plaats verdient in het culturele veld. De mensen buiten de sector moeten we misschien nog overtuigen, maar met begeleiding komt dat wel goed. Voor Tine is het vooral belangrijk dat je de vinger aan de pols houdt bij de verschillende spelers, zowel tijdens het traject als nadien. Het gaat immers om een levend erfgoed, dus moet je kijken hoe het erfgoed evolueert en ook aandacht hebben voor kritische stemmen. Menno vatte alles mooi samen: ​“Verenig u en doe het samen, want circus is het mooist in zijn diversiteit en staat het sterkst samen.”

Na het panelgesprek gingen de aanwezigen zelf aan de slag. Verspreid over de ruimte waren er zeven werktafels, rond zeven borgingsacties:

• het erfgoed beoefenen;
• doorgeven;
• educatie;
• communiceren en sensibiliseren;
• documenteren;
• onderzoeken;
• archiefzorg.

De deelnemers konden vrij rondlopen door de ruimte en op post-its noteren welke concrete acties zij al doen. Medewerkers van CEMPER en Circuscentrum waren aanwezig bij de verschillende werktafels om de borgingsacties toe te lichten en in gesprek te gaan. Dit resulteerde in heel wat post-its en interessante gesprekken. Ook de overlap tussen de verschillende types borgingsacties kwam sterk naar voor. Circuscentrum zal al deze ideeën en acties samenbrengen en ermee aan de slag gaan voor de Inventarisaanvraag.

Evelien Jonckheere, sinds januari conservator in het Huis van Alijn, sloot de dag af met een terugblik. Ze onthoudt hoe belangrijk erfgoed is om je te oriënteren, om te weten waar je vandaan komt en te beslissen waar je naartoe wilt. Het geeft inzicht over het verleden van een maatschappij én het heden, en het kan inspireren voor de toekomst. Als je zorg draagt voor je erfgoed, doe het dan in de eerste plaats voor jezelf.

Een archiefwerking of een erkenning is echter geen eindpunt. Integendeel, het biedt kansen om te onderzoeken, te herkennen, verder te verzamelen, te presenteren. Erfgoed zorgt voor een positieve uitstraling en gemeenschapsvorming.

Ze besloot met de woorden: ​“Stap naar buiten. Blijf dynamisch. Verenig u.”