Erfgoeddag 2024: er zit muziek in het woord 'Thuis'

Wie een instrument leert spelen, brengt thuis vele uren door met oefenen, al dan niet met de hulp van andere muzikale gezinsleden. De traditie om regelmatig samen te zingen of te musiceren is vaak niet weg te denken in families waar verschillende gezinsleden een instrument beheersen. Menig (kerst)feesten zullen bij muzikale families de aanleiding zijn om samen te musiceren.

Sommige instrumenten hebben een variant om gemakkelijker thuis te kunnen spelen. Denk maar aan de klompviool waardoor ook mensen die geen toegang hadden tot professionele instrumenten muziek konden spelen. Of aan het huisorgel. Wist je dat huisorgels in de 18^de eeuw voornamelijk dienden voor de begeleiding van religieuze praktijken in huiselijke kring (Van Son, 2020)?

Ook andere podiumkunsten worden thuis vlijtig geoefend: een acteur moet zijn script vanbuiten leren, een danser oefent zijn danspasjes, een circusartiest oefent zijn act … Ook hiervoor zijn familiefeesten en etentjes met vrienden thuis de perfecte gelegenheid om de talenten te laten zien en huiselijke optredentjes te brengen.

Uit studies over musiceren in Engelse landhuizen van de late 18^de tot het midden van de 19^de eeuw door Leena Rana (2012) en Penelope Cave (2013) blijkt dat de muziekopleiding van meisjes bijdroeg aan de status van hun vader, en dat toetsinstrumenten statusverhogende goederen waren voor aristocratische mannen, hoewel het vaak hun vrouwen en dochters waren die ze bespeelden. Rana stelt ook dat muziek spelen voor vrienden en familie thuis de huiselijkheid, vrouwelijkheid, volgzaamheid en geduld van een meisje demonstreerde. Kortom, de kenmerken van een geschikte echtgenote. (Van Son, 2020)

Joris van Son (2020) deed onderzoek naar musiceren in 18^de-eeuwse Nederlandse adellijke huizen, met onder andere de familie Van Reedes als casestudie. Hij stelt dat muzieklessen deel uitmaakten van de gebruikelijke opleiding voor jongens en meisjes uit de bovenklasse in de late 18^de eeuw. De muzikale prestaties van de kinderen van de Van Reedes dienden als statussymbool voor hun familie. Opmerkelijk is dat de soorten instrumenten die ze gebruikten duidelijk geslachtsgebonden waren: terwijl de vrouwen zich richtten op het klavecimbel en de gitaar, bespeelden de mannen de fluit en hobo. Dit bevestigt de idealen van elitaire vrouwelijkheid, die voorschreven dat klavier- en tokkelinstrumenten de vrouwen in een elegante houding toonden en ongewenste associaties voorkwamen.

Van Son schrijft ook dat de Van Reedes deel uitmaakten van een dicht netwerk van adellijke families. Wanneer deze families elkaar bezochten, was het maken van muziek een voor de hand liggende keuze voor huiselijk vermaak. Daardoor werd sociale interactie en het maken van elitekoppelingen mogelijk. Tegelijkertijd konden de families indruk maken op hun gasten met hun modieuze muzikale smaak, luxueuze muziekinstrumenten en een gepaste mate van muzikale vaardigheid.

Van de vroege middeleeuwen tot de 17^de en 18^de eeuw wordt muziek gemaakt op maat van bestaande gebouwen: Gregoriaanse gezangen en later polyfonie worden geschreven op maat van nagalmende kerken en kamermuziek voor intiemere salons of balzalen in paleizen (De Mey, 2021).

Kamermuziek is een relatief jong genre in de muziekgeschiedenis. In oorsprong was de esthetiek van kamermuziek ook effectief gericht op de (aristocratische) kamer. Het was muziek voor de getalenteerde amateur, die het zich kon veroorloven in de vrije tijd muziek te spelen. In de handen van Mozart en vooral Beethoven evolueerde de kamermuziek naar concertmuziek met de hoogste speeltechnische aanspraken. (Christiaens, 2011)

We lazen eerder al dat het in de late 18^de en begin 19^de eeuw gebruikelijk was voor adellijke families om thuis muziek te spelen voor of met familie en vrienden.

In het begin van de 19^de eeuw ontstonden ook Schubertiades. Dat waren informele salonavonden met een huisconcert-achtige opzet, meestal gesponsord door rijkere vrienden of liefhebbers van Schuberts muziek. Hoewel in die jaren veel Schubertiades de deelname van de componist inhielden, was dit niet noodzakelijk. Naast de muziek van Schubert werd er vaak ook poëzie voorgelezen, gedanst en waren er andere gezellige bezigheden. Moderne Schubertiades zijn eerder formele aangelegenheden, gepresenteerd als concerten of festivals gewijd aan Schuberts muziek.

Deze concerten bij adellijke families en Schubertiades doen denken aan de huiskamerconcerten die we vandaag de dag kennen. Niet alleen particulieren, maar ook organisaties, zoals Muziekpublique, organiseren regelmatig concerten in huiskamers. Misschien organiseer jij op Erfgoeddag 2024 een huiskamerconcert met muziek, theater, dans …?

Wie zijn instrument al goed beheerst of een ambacht uitoefent, heeft misschien een studio of atelier in huis. In die studio’s worden opnames gemaakt van (zelfgeschreven) muziek of video’s gemaakt, eventueel om via sociale media te delen. Vanuit een thuisstudio kan ook radio gemaakt worden. In thuisateliers worden marionetten, instrumenten, kostuums, decors en meer gemaakt. Dat zag CEMPER bijvoorbeeld al bij Charlotte De Ley, die woont boven haar atelier waar ze luiten en violen maakt, en bij Marc Reymen, die draailieren maakt in het atelier in zijn tuin.

Erfgoeddag 2024 kan de ideale gelegenheid zijn om de deuren van jouw thuisstudio of ‑atelier open te zetten en te laten zien wat je daar doet.

Privéverzamelaars verzamelen objecten rond een bepaald thema, genre of persoon bij hen thuis. Zo ging CEMPER recent langs bij Kris Dierckx die gedurende een 20-tal jaren een indrukwekkende, bijna volledige verzameling Belpopplaten opbouwde. Open als verzamelaar jouw deuren op Erfgoeddag om jouw collectie aan het publiek te laten zien, of breng als organisatie verzamelaars samen.

De manier om thuis naar muziek te luisteren, is enorm geëvolueerd doorheen de tijd. Het eerste apparaat dat muziek op een cilinder kon opnemen en afspelen, was de fonograaf die in 1877 werd uitgevonden door Thomas Edison. Alexander Graham Bell was de eerste die het ontwerp van Edison aanpaste. In plaats van tinnen cilinders gebruikte Bell wascilinders voor zijn grafofoon omdat deze sterkere ribbels hadden en effectiever waren in het opnemen van geluiden. In 1887 vond Emile Berliner de grammofoon uit. De grammofoon maakte gebruik van een platte schijf met groeven om geluid op te nemen en af te spelen, in plaats van een cilinder. In de vroege jaren 1900 begon de grammofoon enorm populair te worden. De platen werden gemaakt van schellak, een materiaal dat de muziek kon vastleggen en afspelen.

Radio’s werden tot de jaren 1920 bijna uitsluitend gebruikt voor marine- en militaire communicatie. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog kochten mensen ook radio’s voor privégebruik. Hierdoor begonnen publieke zenders de ether te vullen met nieuwsupdates en entertainment.

In 1958 bracht de Radio Corporation of America (RCA) de eerste versie van audiocassettes uit, maar ze werden pas een succes toen Phillips het ontwerp verkleinde en een cassettebandje maakte waarmee mensen ook konden opnemen. In 1979 werd de Sony Walkman TPS-L2 uitgebracht. De Walkman was een lichtgewicht, draagbare cassettespeler met twee aparte hoofdtelefoonaansluitingen.

De eerste commercieel verkrijgbare CD-speler werd uitgebracht in 1982 door Sony, bekend als de Sony CDP-101. De eerste draagbare MP3-speler werd in 1997 op de markt gebracht door SaeHan Information Systems.. Sinds de lancering van YouTube in 2005 kunnen luisteraars dankzij muziekstreaming gemakkelijk bladeren en specifieke nummers selecteren. (Volo auto museum, 2020) Misschien heb jij wel een Spotify-account waarop je playlists samenstelt voor jezelf en anderen? Erfgoeddag is de ideale gelegenheid om jouw vrienden of familie te verrassen met een door jou samengestelde mixtape?

“Mensen migreren. Dat doen we al eeuwenlang, omdat de omstandigheden ons daartoe dwingen, of omdat we dat zelf willen. Vaak nemen mensen dan niet hun hele hebben en houden mee. Enkel de hoogst essentiële spullen worden ingepakt. Wat neemt iedereen dan wél mee? Zijn moedertaal. En ook: liedjes om samen te zingen, gedichten om voor te dragen en verhalen om te vertellen. Of nog: woorden die troost bieden.” - Elien Doesselaere

Binnen muziek en podiumkunsten zijn er een aantal gemeenschappen die er bewust voor kiezen om zich nergens permanent te vestigen en een rondtrekkend leven te leiden. Denk maar aan mensen uit het circus of de kermiswereld. Met hun circus of kermis creëren ze voor vele bezoekers echter wel een thuisgevoel. Denk maar hoe jij je voelt als je met vrienden en/​of familie op de lokale jaarlijkse kermis meezingt met de muziek van de attracties.

Muziek kan ook helpen om de rondtrekkende mensen zelf een houvast te bieden. Denk bijvoorbeeld aan mensen uit de Roma gemeenschap, die zich dankzij hun muziektradities op vele plaatsen thuis kunnen voelen. Hun thuis is waar ze hun muziektradities kunnen uitoefenen.

Muziek en podiumkunsten zijn de ideale manier om voor iedereen een thuisgevoel te creëren. Tijdens Erfgoeddag kan je daarop inspelen door muziek, dans, theater … te brengen die hun oorsprong in diverse culturen en talen kennen. Speel bijvoorbeeld diverse liedjes op de beiaard of laat dansverenigingen met uiteenlopende achtergronden aan bod komen tijdens een voorstelling of workshop.

Kinderliedjes worden gezongen in verschillende contexten, bijvoorbeeld thuis voor het slapengaan, bij het spelen of bij feesten. In november bracht CEMPER het kinderliedjesboek Schipper mag ik overvaren? En 99 andere kinderliedjes van hier en elders om samen te ontdekken uit. Daarin staan 100 liedjes in 33 talen die de diversiteit aan kinderliedjes die in Vlaanderen en Nederland gezongen wordt laat zien. Tijdens Erfgoeddag kan je zelf aan de slag met kinderliedjes uit verschillende culturen.

Erfgoedklasbakken rond kinderliedjes

Ben jij leerkracht? Zing je graag met je klas? En ben je wel eens op zoek naar nieuwe inspiratie? Dan kan je CEMPER-medewerker Debora tijdens de Erfgoedklasbakken van 15 tot 26 april in jouw klas uitnodigen. Aan de hand van het kinderliedjesboek Schipper mag ik overvaren? leren jouw leerlingen al zingend over immaterieel erfgoed. Weten je leerlingen al dat erfgoed niet enkel oude stoffige objecten zijn? Met het boek leren ze op een toegankelijke manier over culturen, diversiteit en duurzaamheid. 

• Schrijf jouw Erfgoeddag/-weekinitiatief voor 12 januari in via inschrijven​.erfgoeddag​.be. Is de activiteit nog niet helemaal uitgewerkt? Geen nood, je kan nadien altijd de registratie verder aanvullen.
• Lees de inspiratiebrochure van FARO.
• FARO voorziet een uitgebreid vormingsaanbod rond het thema ​‘onderwijs’, hou hun vormingskalender in het oog.

• Beoordeeld​.be (2023, 17 maart). De geschiedenis van de platenspeler: van grammofoon tot modern vinyl.
• Cave, P. (2013). Piano lessons in the English country house, 1785 – 1845.
• Christiaens, J. (2011). Vlaamse kamermuziek sinds 1950. In Delaere, M., & Diependaele, R. (reds.), Kamermuziek in Vlaanderen sinds 1950 (p. 7).
• De Mey, R. (2021). Muziek in erfgoed. Herbestemming van monumenten tot concertzalen in Vlaanderen.
• Harper, S. (2020, januari). Domestic parlour music and beyond in the nineteenth century and its literature.
• Homer, U. (1998). Chamber Music. Britannica.
• Rana, L. (2012, december). Music and elite identity in the English country house, c.1790 – 1840.
• Van Son, J. (2020, december). Sounding identity. Music-making in eighteenth-century Dutch noble homes.
• Volo auto museum. (2020, 19 juni). History of Music Machines | Evolution of Music Players.
• Vos, S. (2012). ​“Als moeder zong, was heel het huis vol vreugde”. In Bruyneel et al, Veel volk verwacht: Populaire muziekcultuur in Vlaams-Brabant sinds 1800 (pp. 301 – 303).
• Wikipedia. (2023, 27 september). Schubertiade.