Game on: Welke linken hebben muziek en podiumkunsten met sport en spel?

Het zit al in het woord zelf: je speelt toneel en muziek. Het woord spelen komt in deze context vaak voor. In het theater speelt een acteur een bepaalde rol en een muzikant bespeelt een instrument. Je vindt het ook terug in specifieke theatervormen, zoals wagenspel, schaduwspel en poppenspel; en in muzikale termen als tussenspel en speelman. Niet alleen in het Nederlands, maar ook in andere talen spreekt men trouwens van spelen. Denk maar aan ​‘jouer de la musique’ in het Frans, ​‘Musik spielen’ in het Duits en het Engelse woord ​‘a play’.

Toneel en muziek worden vaak ook op een speelse manier aangeleerd. Bekijk maar eens onderstaande oefenboekjes die bewaard worden in de bibliotheek van het Koninklijk Conservatorium Brussel.

Toen videogames in de jaren 1970 een populaire vorm van entertainment werden, was muziek nog niet zo’n belangrijke component als nu. De eerste geluiden bestonden uit eenvoudige tonen (chiptunes) die door de hardware van 8‑bit consoles werden gecreëerd. Door de beperkte capaciteit van die hardware was het moeilijk om beweging en geluid tegelijk af te spelen. Daarom waren er vaak alleen muziek tijdens de intro en het ​‘Game over’-scherm, en geluidseffecten. Het eerste spel met een doorlopende achtergrondsoundtrack was Space Invaders (Taito, 1978). De soundtrack met vier dalende noten, die telkens herhaald werden (ostinaat), kon zelfs versnellen of vertragen afhankelijk van het tempo van het spel. Andere games begonnen al vlug de repetitieve muziek van Space Invaders te imiteren. De ostinaten werden ook snel vergezeld of vervangen door meer uitgewerkte en gekende melodieën, bv. de wals Over the waves van Juventino Rosas in Carnival (Sega, 1980). Die melodieën hadden ook een narratieve functie, net als de muziek in de vroege cinema.

Met de ontwikkeling van programmeerbare geluidskaarten in de vroege jaren 80 werd videogamemuziek complexer, zowel aan het begin van als tijdens het spel. Een andere ontwikkeling in de jaren 80 was de functie van introductiemuziek van videogames, die steeds vaker een reveillefunctie (er gaat iets nieuws gebeuren) en voorbereidende functie (emotionele voorbereiding op de stemming van dat gebeuren) had, net zoals de intro’s van tv-series. Vaak werd daarbij muziek gebruikt die door gebruik in andere media, zoals film, reeds bepaalde associaties opwekte. Zo was de intro van Scramble (Konami, 1981) de finale van de ouverture uit de opera Guillaume Tell dat door gebruik in series als The Lone Ranger geassocieerd werd met verhalen over heroïsme en reddingsacties.

Met de verdere ontwikkeling van consoles, geluidskaarten en cd-rom-technologie, evolueerde ook de complexiteit en het belang van muziek. Een van de eerste games waar de muziek echt als onderdeel van de gameplay gemaakt werd, was The Legend of Zelda: Ocarina of Time (Nintendo, 1998). In moderne games wordt steeds meer gebruik gemaakt van orkestrale muziek en adaptieve soundtracks. Games als The Last of Us (Naughty Dog, 2013) staan bekend om hun volledig georkestreerde soundtracks die reageren op de acties van de speler en zich in realtime aanpassen om een meeslepende ervaring te creëren.

Bronnen en literatuur over de evolutie van muziek in videogames:

• Audiosocket. (z.d.). The evolution impact of music in video games.
• Donahoe, B. (2017, 27 oktober). The history of video game music [podcast]. Press For Sound.
• Lerner, N. (2013, 16 december). The origins of musical style in video games, 1977 – 1983. In D. Neumeyer (Red.), The Oxford handbook of film music studies (pp. 319 – 348). Oxford Handbooks. https://​doi​.org/​1​0​.​1​0​9​3​/​o​x​f​o​r​d​h​b​/​9​7​8​0​1​9​5​3​2​8​4​9​3​.​0​1​3.015
• Wikipedia. (2024, 17 november). Video game music.

Videogames worden ook bewust gebruikt om erfgoed door te geven. Zo werden dansgames ontwikkel in het kader van onderzoeksprojecten van onder andere Tsinghua Shenzhen International Graduate School (China), Masaryk University (Tsjechië) en Aristotle University of Thessaloniki (Griekenland) rond lokale danstradities. Deze projecten maakten gebruik van motion caption, een technologie die beweging aan de hand van sensors kan omzetten naar data. Tsinghua Shenzhen International Graduate School vond het daarbij belangrijk dat niet alleen de dans, maar ook de cultuur errond aan bod komt. Ze gebruikten de Hmong dans als casestudy en ontwikkelden er een virtuele leeromgeving en achtergrondverhaal rond. Het spel werd getest, zowel op vlak van de leereffecten van dansbewegingen en cultureel bewustzijn, als op vlak van de algemene bruikbaarheid van het spel. Het spel zal vanaf februari 2025 gespeeld kunnen worden in het Interactive Media Lab van de school.

Bronnen en literatuur over podiumkunsten in games:

• Chmelik, J., Doležal, M., Doulamis, A., Hajdin, M., Kico, I., & Liarokapis, F. (2019, januari). Digitization and Visualization of Movements of Slovak Folk Dances. In M. Aurer & T. Tsiatsos (Reds.), The Challenges of the Digital Transformation in Education: Proceedings of the 21^st International Conference on Interactive Collaborative Learning (ICL2018) — Volume 2 (pp. 1964 – 1975). Springer. http://​dx​.doi​.org/​1​0​.​1​0​0​7/978 – 3‑030 – 11935-5_24
• Douka, S., Lilou, O., Loukovitis, A., Mavropoulou, A., Stylianidis, P., Tsiatsos, T., Ziagkas, E., & Zilidou, V. (2020, januari). Greek Traditional Dances 3D Motion Capturing and a Proposed Method for Identification Through Rhythm Pattern Analyses (Terpsichore Project). In A. Kavoura, E. Kefallonitis & P. Theodoridis (Reds.), Strategic Innovative Marketing and Tourism. SPBE (pp. 657 – 665). Springer. http://​dx​.doi​.org/​1​0​.​1​0​0​7/978 – 3‑030 – 36126-6_73
• Fang, K., Li, X., Nie, X., Su, M., Wu, F., & Xie, Y. (2023). Digital Transformation of Ethnic Dance Heritage: A Multimodal Interactive Game to Balancing Instructional and Cultural Essence. In M. Rauterberg (Red.), Culture and Computing. HCII 2024. Lecture Notes in Computer Science, vol 14717 (pp. 325 – 335). Springer. https://​doi​.org/​1​0​.​1​1​4​5​/​3​6​1​0​5​4​2​.​3​6​40769
• Miller, K. (2008, 15 augustus). Some numbers. Playing along: a research blog about Guitar Hero, online music lessons, and other forms of virtual performance.
• Moss, J. (2019, 22 november). The fantastic history of rhythm games. Splice​.com.
• SIM. (2019, 30 januari). The technological evolution and revolution of Dance Dance and other rhythm games. Medium.
• Steinberg, S. (2011). Music games rock: rhytm gaming’s greatest hits of all time.
• Wikipedia. (2024, 9 september). Rhythm game.

Podiumkunsten zoals dans en circus combineren artistieke expressie met fysieke prestaties. Ze kunnen dus gezien worden als kunstvorm en als sport. Dans werd dan ook erkend als sport door het Internationaal Olympisch Comité in 1997 en maakt deel uit van de Wereldspelen. Het woord ​‘danssport’ wordt vaak in de mond genomen wanneer dans in een competitieve context wordt uitgevoerd. Toch hebben dansers vaak het gevoel dat ze die erkenning als sport niet krijgen: ​“Dans wordt niet altijd gezien als een sport gelijkwaardig aan bijvoorbeeld voetbal of basketbal. Het is voor ons soms moeilijk om te knokken voor wat wij doen. We doen ook wedstrijden, maar ik denk dat wij nooit evenveel erkenning zullen hebben als een lokale voetbalploeg“, vertelden lesgevers van K!dans ons op Dansstorm in Mechelen. Ook Dien Elegance heeft hier ervaring mee: ​“Waar buikdans af en toe tegenaan loopt, is dat mensen zeggen dat het geen dans of geen sport is. Terwijl wij wel echt hard sporten.”

Circusacts zoals luchtacrobatie, koorddansen en fietsacrobatiek vereisen heel wat vaardigheden (evenwicht, kracht, lenigheid …). ​“Circus is een fysiek zeer zware activiteit en kan vergeleken worden met topsport. Circusartiesten blijven vaak niet hun hele carrière artiest vanwege de zware fysieke belasting. Veel aspecten van veiligheid die in sport belangrijk zijn, zoals EHBO en blessurepreventie, zijn ook heel belangrijk in circus,” vertelde Matilde Ruppert van Circuscentrum ons. Sommige circusateliers in Vlaanderen zijn dan ook erkend als sportvereniging. Bovendien zijn een aantal disciplines die in het circus voorkomen olympische sporten. Denk maar aan trampoline en ritmische gymnastiek. Soms worden ook bepaalde sporten geïntegreerd in circusvoorstellingen. Zo maakte BMX (ook een olympische sport) deel uit van Volta (2017) van Cirque du Soleil.

Collecties en archieven van dansers, circusartiesten en gezelschappen worden op verschillende plaatsen bewaard, waaronder bij ADVN (o.a. Elsa Darciel), AMVB (o.a. Zinnema), Amsab-ISG (o.a. Lydia Chagoll), Letterenhuis (o.a. Jeanne Brabants) en Huis van Alijn (diverse circusartiesten en gezelschappen).

Ook velofanfares combineren artistieke expressie met fysieke prestaties. Toen de fiets zijn opmars kende aan het einde van de negentiende eeuw, ontstonden fietsclubs. Voor de verkeersveiligheid moesten die clubs een trompetter voorop laten rijden die trompte aan de hoek van de straat. Al snel hadden veloclubs meerdere trompetters en ontstond een fietsend trompetterkorps dat op kop reed. De fietsende fanfare kende haar hoogdagen aan het begin van de vorige eeuw. Vandaag is De Zwaluw de laatste fietsende fanfare in Vlaanderen, maar van de andere velofanfares zijn nog sporen terug te vinden.

Bronnen en literatuur over podiumkunsten als sport:

• CEMPER. (2023, 5 december). Eerste hulp bij dans & erfgoed – CEMPER op Dansstorm.
• CEMPER. (2024, 21 mei). Fietsen & Trompen — De vergeten geschiedenis van velofanfares.
• International Olympic Committee. (z.d.). Sports.
• International World Games Association. (z.d.). DanceSport.
• Joe, L. (2017, 28 september). This New Cirque du Soleil Show Has Choreographed BMX Jumps and a Trials Rider Up in the Air. Bycicling.
• World DanceSport Federation. (2024, 6 februari). Within world sports. Dance accepted as sport.
• Woorden​.org. (z.d.). Danssport.

Muziek maakt een belangrijk onderdeel uit van verschillende sporten, waaronder dans, kunstschaatsen en synchroonzwemmen. De choreografieën en routines sluiten nauw aan bij de muziek en volgen de dynamiek ervan. Wanneer de sporten in groep uitgevoerd worden, helpt de muziek ook om bewegingen te synchroniseren. De muziek die gebruikt wordt, kan al dan niet speciaal voor de sport gecomponeerd zijn. Zo schreef Claude Debussy onder andere La boîte à joujoux: ballet pour enfants (1913) waarin marionetten en speelgoed uit een doos tot leven komen. En Edouard Jouve componeerde zijn Pas des patineurs (skating) (ca. 1900) voor de nieuwe salondans van professor M. Willemot. Die dans zou nu nog steeds onder de naam De Schaatsrijders als volksdans uitgevoerd worden.

Ook wanneer muziek niet per definitie onderdeel uitmaakt van de sport, kan het een invloed hebben op de prestaties van de sporter. Zo stelt Degelin (2021) dat er drie voorname manieren zijn waarop muziek een impact heeft in verband met beweging en sport: psychologisch, psychofysisch en prestatiebevorderend. De psychologische effecten gaan over hoe muziek de gemoedstoestand, emoties, gedachtegang en het gedrag van mensen kan beïnvloeden. De psychofysische effecten beslaan de impact die muziek heeft op hoe de hersenen reageren en inwerken op de fysieke wereld. Ergogenische of prestatieverbeterende effecten verbeteren de fysieke activiteiten. Karsten (2015) haalt daarbij aan dat er – volgens een onderzoek van Simpson en Karageorghis (2006) — een onderscheid gemaakt moet worden tussen verschillende aspecten van muziek: het ritme, het aantal beats per minuut, het wel of niet bevatten van motiverende eigenschappen en de muziekvoorkeur van de participant. Sommige evenementen zetten daar bewust op in, bijvoorbeeld de halve marathon Run to the Beat, van 2008 tot 2013 georganiseerd in Londen, waarbij wetenschappelijk geselecteerde, motiverende muziek live uitgevoerd werd door muzikanten langs de route.

Bronnen en literatuur over muziek ter ondersteuning van sport:

• Dans’ant. (2010, 18 augustus). Les Patineurs en Les Pas des Patineurs.
• Degelin, S. (2021). De impact van muziek op sportprestaties.
• Karageorghis, C., & Priest, D. (2008, 7 juli). Music in Sport and Exercise : An Update on Research and Application. The Sport Journal.
• Karsten, J. (2015). Twee wetenschapsstijlen over de invloed van muziek op sportprestaties. Social Cosmos, 6(1), 22 – 26.
• Orchestre National de la Radiodiffusion française, & Cluytens, A. (1954). Debussy’s La Boîte à Joujoux [YouTubevideo].
• Simpson, D., & Karageorghis, C. (2006). The effects of synchronous music on 400‑m sprint performance. Journal of Sport Sciences, 24, 1095 – 1102.

Andere voorbeelden zijn het zingen van volksliederen bij de start van wedstrijden en bij medaille-uitreikingen, livemuziek tijdens pauzes, en cheerleaders bij basketbalwedstrijden. Muziek en podiumkunsten worden overal ter wereld ingezet bij sportevenementen, maar de invulling ervan kan verschillen van land tot land. In Amerika bestaat bijvoorbeeld de traditie van marching bands die choreografieën brengen. Kijk maar eens naar deze show van The Ohio State University Marching Band.

Muziek en podiumkunsten maken al eeuwenlang deel uit van sportwedstrijden. Reeds in het oude Griekenland vormden spelen (waaronder de Olympische Spelen) de ideale gelegenheid voor muzikanten en andere kunstenaars om hun bekendheid te vergroten. Muziek zorgde bovendien voor het vlotte verloop van de spelen, bijvoorbeeld door het inzetten van trompetters en herauten om de massa toe te spreken. Op sommige spelen vormden muziek en aanverwante kunsten zelfs een volwaardig onderdeel van de competities. Onder invloed van de Fransman Pierre de Coubertin (die ook aan de wieg lag van de eerste moderne Olympische Spelen in 1896) werd de traditie van die kunstwedstrijden terug leven ingeblazen op de Olympische Spelen. Van 1912 tot 1954 was kunst een van de disciplines, met prijzen voor architectuur, literatuur, muziek, schilderijen en beeldhouwwerk. Kunst was dus ook een volwaardige discipline op de spelen in Antwerpen (1920). Daar won de Belg Georges Monier de gouden medaille met zijn compositie VII Olympiade en de Italiaan Oreste Riva de zilveren medaille met Epinicion (Victory Song). Een bronzen medaille werd niet uitgereikt.

Bronnen en literatuur over muziek en podiumkunsten ter opluistering van sportevenementen:

• Clarysse, W., & Remijsen, S. (2012). Muziek en muzische competities op de spelen. Ancient Olympics (KU Leuven).
• Dewilde, J. (2020, juni). Peter Benoit and Flor Alpaerts at the Olympics of 1920. Forum +, 27(2), 62 – 65.
• Erfgoedplus​.be. (z.d.). Onder leiding van Mr. Flor Alpaerts zingen 1200 zangers en zangeressen het ​‘Genius des .Vaderlands’ van Peter Benoit.
• Geerts, D. (z.d.). 14 augustus 1920: openingsceremonie Olympische Spelen Antwerpen. Beerschot.
• Kramer, B. (2004, mei). In search of the lost champions of the olympic art contests. Journal of Olympic History, 12(2), 30 – 34.
• Kramer, B. (2005, november). Musica Olympiaca: The forgotten composers of the Olympic art competitions. Journal of Olympic History, 13(3), 8 – 23.
• Studiecentrum voor Vlaamse Muziek. (2015). De genius des vaderlands. Bibliotheek Conservatorium Antwerpen.

Ook voor sportliefhebbers speelt muziek een belangrijke rol. Supportersiederen als Primoz Roglic worden gezongen om sporters toe te juichen. Clubliederen als Hala Madrid (Real Madrid) zorgen voor een samenhorigheidsgevoel bij supporters. Een van de grootste voetballiederen is wellicht You never walk alone dat — in de versie van Gerry and the Pacemakers — eerst de clubhymne van FC Liverpool werd en nadien van vele andere voetbalclubs. Bovendien gebruiken sportwedstrijden liederen om hun evenement te promoten; om herkenning en samenhorigheid te creëren bij supporters. Zo is Waka Waka van Shakira bekend als de hit van het WK voetbal in 2010.

Het Internationaal Olympische Comité (IOC) vraagt ook regelmatig aan een componist om een Olympische hymne te componeren. De traditie voor het schrijven van een Olympische hymne begon met de eerste moderne Olympische Spelen in 1896 in Athene met een compositie van de Griek Spyridon Samaras. Voor de spelen in 1984 in Los Angeles schreef filmcomponist John Williams zijn Olympische Fanfare en Philip Glas componeerde The Olympian: Lighting of the Torch and Closing voor de ceremonie waarbij het Olympisch vuur werd ontstoken. Niet alleen op vraag van het IOC werd muziek gelinkt aan de spelen geschreven. Zo schreef de achttiende-eeuwse dichter Pietro Metastasio een operalibretto met de titel L’Olimpiade voor de componist Antonio Caldara. Het libretto werd nog verschillende keren op muziek gezet, onder andere door Antonio Vivaldi.

Bronnen en literatuur over muziek voor en door sportliefhebbers:

• Classics To Go. (2016, 18 juli). Muziek en Olympische Spelen.
• Kooiman, M. (2021, 22 juni). Deze componisten schreven een Olympische hymne. NPO Klassiek.
• Pickx. (2020, 15 november). ​‘You’ll Never Walk Alone’: geschiedenis van een mythische evergreen.

Niet alleen tijdens sportevenementen zijn stadions en arena’s het ​‘podium’ voor muziek en podiumkunsten. Grote voorstellingen vinden vaak plaats op sportlocaties. Zo speelden in het Brusselse Koning Boudewijnstadion al artiesten als The Rolling Stones, Coldplay, Madonna en Robbie Williams. Sommige locaties worden speciaal gebouwd voor een combinatie van sport, muziek en podiumkunsten. Het Antwerpse Sportpaleis werd oorspronkelijk gebouwd als indoorwielerpiste en na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog heropgebouwd als evenementenlocatie voor zowel sport als muziek en podiumkunsten.

Bronnen en literatuur over stadions als podium:

• King Baudouin Stadium. (z.d.). Het Stadion.
• Over Sportpaleis Antwerpen. (z.d.).

Bronnen en literatuur over sport als thema voor muziek- en podiumkunsten:

• BBC Music Magazine. (z.d.). Music about sport: eight of the best works inspired by sporting endeavour.