Nodenbevraging op de inspiratie- en uitwisselingsdag 'Poppen en figuren: tussen erfgoed en hedendaagse praktijk’

Op deze inspiratie- en uitwisselingsdag kwamen spelers, makers en mensen uit de erfgoedsector samen in het Huis van Alijn om mee na te denken over de praktijk van poppen- en figurentheater en het doorgeven en borgen van erfgoed, kennis en kunde. Het idee van de samenwerking tussen het Huis van Alijn en Centre de la Marionnette ontstond met het oog op een duurzame uitwisseling rond poppen- en figurentheatererfgoed en betere contacten over de taalgrens heen. Deelnemers aan de dag kregen tijdens onze bevraging vijf vragen voorgeschoteld. Hieronder blikken we terug op de antwoorden.

Het poppenspel of figurentheater een duurzame toekomst geven en doorgeven aan een volgende generatie noemen we borgen. Er wordt al heel wat ondernomen om de praktijk levend te houden:

• Zo goed als alle aanwezigen op de dag houden de praktijk levend door in de eerste plaats de vele poppen en figuren tot leven te wekken tijdens voorstellingen. Er wordt gespeeld en dit vormt de kern van de praktijk. Deze voorstellingen zijn voor een groot doelpubliek toegankelijk. Er werd daarbij aangegeven dat het goed zou zijn om elkaars theaterwerk vaker te bezoeken.
• Naast voorstellingen zijn vele spelers ook bereid om mee te werken aan tijdelijke projecten, zoals een straatfestival in de zomer.
• Spelers verdiepen zichzelf in de materie en bestuderen verschillende technieken. De kennis en vaardigheden die ze doorheen hun carrière opdoen, proberen velen ook door te geven aan andere spelers.
• Vaak wordt extra aandacht besteedt aan het aanbod voor scholen, zodat ook jonge kinderen kennis maken met figurentheater. Kinderen krijgen ook de kans om deel te nemen aan workshops en demonstraties, zodat zij op zo’n momenten de smaak te pakken krijgen.
• Tijdens tentoonstellingen en infoavonden krijgen geïnteresseerden de kans om de praktijk van het poppen- en figurentheater beter te leren kennen.
• België telt een aantal musea die poppen- en figurentheater integreren in hun werking. Zij kunnen een belangrijke rol spelen in het communiceren naar en de sensibilisering van zowel hun bezoekers als de jeugd tijdens een schooluitstap.
• Over het algemeen wordt door spelers en makers zelf veel gecommuniceerd over wat ze doen, ook via sociale media.

Het borgen van immaterieel erfgoed stuit vaak op een aantal drempels. Uit de bevraging blijkt dat de meesten dezelfde zorgen delen:

• Er blijft een grote nood aan erkenning voor en sensibilisering over de eigenheid van de praktijk.
• Het sensibiliseren en borgen van de praktijk vraagt veel menselijk en financieel kapitaal. Er is tijd en energie te kort en ook betaalbare ruimte vinden is geen sinecure. Ook op andere vlakken vormt het vinden van bijkomende financiële middelen een probleem.
• Er is geen structuur of overkoepelende organisatie om de beoefenaars van de discipline samen te brengen. Centralisatie (en bijgevolg meer overleg) zou de praktijk ten goede komen.
• Het ontbreekt aan duurzame visie en engagement bij officiële instanties, ondersteunende organisaties en subsidiegevers. Gesubsidieerde projecten zorgen telkens voor een tijdelijke opflakkering van interesse in de kunstvorm, maar nadien vervaagt de aandacht voor het poppenspel of figurentheater en raken nieuwe initiatieven niet van de grond.
• Daarnaast is het niet eenvoudig om jongeren warm te maken voor deze kunstvorm, terwijl jeugdige instroom kan helpen om de praktijk een duurzame toekomst te geven.

Belangrijke bronnen voor de geschiedenis van poppenspel en figurentheater zijn volgens de deelnemers:

• Poppen, figuren en objecten zijn natuurlijk onmisbaar voor elk verhaal over de praktijk.
• Publicaties allerhande, zoals boeken en teksten, zijn zeer informatief, al moeten ze soms ook kritisch benaderd en vergeleken worden.
• Daarnaast zijn klank- en beeldmateriaal van groot belang. Opnames en film(fragmenten) vertellen veel over de geschiedenis en kunnen een evolutie in het spel tonen.
• Verder zijn archiefmateriaal (zoals notities) en spelteksten belangrijke bronnen van informatie.
• Er werd ook veel nadruk gelegd op niet-tastbare of niet-materiële bronnen. Zo is mondelinge overlevering een belangrijke factor in het doorgeven van de geschiedenis. Tradities, technieken, repertoire en getuigenissen van poppenspelers (al dan niet al opgetekend) kwamen meermaals aan bod in de gegeven antwoorden.
• Enkele van die bronnen vind je in musea, andere werden door organisaties of particulieren op het internet gepubliceerd.

Veel aanwezigen willen ook zelf materiële sporen nalaten voor de toekomst. Bij de vraag naar welke sporen dit dan moeten zijn, blijkt natuurlijk veel overlap met bovenstaande opsomming. Andere bronnen die tijdens de bevraging nog aan bod kwamen, zijn: decors, muziek, foto’s, verhalen, technisch materiaal, nieuwe creatie en de neerslag van het creatieve en artistieke proces.

De meeste deelnemers bewaren hun collectie en archief. Vele spelers, makers en liefhebbers hebben een verzameling poppen en figuren. Ook kledij wordt in archiefdozen op zolder bewaard. Daarnaast bewaren de aanwezigen hun archief met allerlei soorten documenten zoals affiches en films.

• Deelnemers hebben aandacht voor een goed beheer:
  • Sommige collecties en archieven werden al geïnventariseerd en beschreven.
  • Daarnaast wordt het materiaal ook goed onderhouden en hersteld wanneer nodig.
• Het erfgoed moet zichtbaar en vindbaar zijn voor het publiek:
  • Poppen en figuren worden bijvoorbeeld hergebruikt in nieuwe voorstellingen.
  • Collectie en archief dienen als referentiecollectie voor onderzoek.
  • Sommige poppen worden tentoongesteld in publieke locaties, of zijn in situ te bezichtigen na afspraak.
  • Er gebeuren inspanningen om het erfgoed ook online toegankelijk te maken.
• Tot slot is er een deelnemer materiaal aan het overdragen aan organisaties zowel in binnen- als buitenland.

Voor deelnemers uit musea behoort dit tot hun vast takenpakket, voor de poppenspelers en kunstenaars is dit alles minder vanzelfsprekend.

Welke dromen hebben de aanwezigen voor hun archief en collectie?

• Vele deelnemers zouden hun collectie en archief willen overdragen aan een volgende generatie zodat zij deze verder kunnen gebruiken.
• Een deel gaf aan dit te willen doen in de huidige vorm. Anderen zouden hun collectie dan weer graag eerst vervolledigen of juist triëren en selecteren, omdat niet alles kan of moet bewaard worden.
• In uiterste nood kan de collectie ook bewaard en doorgegeven worden aan volgende generaties door officiële instanties en musea.
• Enkelen hopen nog de verhalen achter de poppen of de archiefstukken te kunnen optekenen.
• Het archief en de collectie kunnen ook dienen als basis voor heropvoeringen of inspiratiebron voor nieuwe creaties.
• Enkelen denken na over het opzetten van een expo met omkaderende activiteiten voor scholen, in de bib, in culturele centra etc.
• Iemand formuleerde de wens dat musea meer theaterpoppen en decors zouden uitwisselen voor hun tentoonstellingen.
• Tot slot stelt iemand zich de vraag of verkoop een optie is.

Hierbij komen vaak dezelfde drempels kijken als bij het borgen van de praktijk:

• Er is een gebrek aan (betaalbare) ruimte. Poppenmakers en –spelers hebben vaak onvoldoende tijd om aan archief- en collectiezorg te doen en zijn niet altijd even gemotiveerd om hier tijd voor vrij te maken. Ook het ontbreken van budget is voor velen een obstakel.
• Er is geen coördinatie of samenwerking. Hierdoor weten mensen niet altijd wat ze kunnen doen, hoe ze dit best aanpakken en waar ze hiervoor terecht kunnen.
• Poppenspelers en erfgoedinstellingen hebben vaak slechts een tijdelijke interesse om expliciet met het erfgoed van poppenspel aan de slag te gaan.

Voor enkelen is het duidelijk waar er relevante informatie over figurentheatererfgoed te vinden is; zij antwoorden dan ook ​‘ja’ op deze vraag. Anderen blijken toch nog met bepaalde noden te zitten:

• Er is nood aan centralisering: één aanspreekpunt, zoals destijds Het Firmament. Dit kan voor sommigen via een ​‘huis voor figurentheater’, wat ook op digitale wijze kan. Andere zien liever een federaal platform zoals in Frankrijk.
• Persoonlijk contact blijkt ook een nood.
• Er is nood aan musea met blijvende interesse en voldoende respect voor afwijkende visies.
• Een doorzoekbaar digitaal platform voor beeldmateriaal ontbreekt: ook dat kan een ​‘digitaal huis voor figurentheater’ zijn.
• Sommige online platformen zijn momenteel niet publiek toegankelijk.
• Een overzicht van plekken en organisaties die een permanente werking rond figurentheater aanbieden zou het vinden van informatie ook vergemakkelijken.

Om voor onszelf een goed zicht te krijgen op de huidige veldtekening rond het figurentheatererfgoed, stelden we de vraag naar ondersteuning. Velen hadden nog geen of zeer beperkte ondersteuning ontvangen. Er waren zeker ook vragende partijen en zoekenden onder de deelnemers. Degene die wel al ondersteuning kregen, vonden dat bij het Huis van Alijn, een erfgoedcel, het AMSAB, het Letterenhuis, CEMPER of voorloper Het Firmament. Aan Waalse/​Franse kant was dit vooral bij IRPA, la Féderation Wallonie Bruxelles, Unima Belgique, Scapin, Prositech, La Service Patrimoine en een provincie.

Onze nodenbevraging bestond uit een aantal vastgelegde vragen. Uiteraard staan wij ook open voor input en vragen of noden waar we zelf (nog) niet bewust van zijn. Om die reden kregen deelnemers hier de kans om ook zelf nog zorgen en/​of noden aan te geven. Deze waren:

• De invloed van de spreiding omwille van de regionale factor.
• Poppentheater is levend erfgoed dat voortdurend evolueert. Hierbij komt een probleem van vermenging kijken. Materiaal van diverse gezelschappen geraakt door elkaar.
• Er werd de vraag gesteld welke rol een koepelorganisatie kan opnemen.
• Iemand was ook bezorgd dat na hem alles verloren zal gaan.
• Er werd aangegeven dat transmissie grotendeels gebeurt via het werk van studenten en we dit dus zeker ook niet over het hoofd mogen zien.

Tot slot werd ook hier aangegeven dat het belangrijk is om ontmoetingsmomenten en uitwisselingsdagen te organiseren met alle actoren uit het poppen- en figurentheater en die ook toegankelijk zijn voor andere kunstvormen.

CEMPER beheert zelf geen archieven of collecties, maar adviseert, ondersteunt en begeleidt iedereen die met muziek- of podiumerfgoed in aanraking komt. Poppenspel en figurentheater horen daar vanzelfsprekend bij. 

Op onze website vind je tips, handleidingen, inspiratie en meer.

• In onze Praktijkwijzer vind je hulp over:
  • Onze dienstverlening bij het doorgeven van praktijken of het borgen van immaterieel erfgoed.
  • Wat kan je allemaal bewaren in je archief of collectie? Hoe kan je goed bewaren en inventariseren? Hoe kan je zorgen dat je archief volledig is en je praktijk weerspiegelt? Lees de praktijkpagina Goed bewaren.
  • Hoe ga je om met je digitale archief?
  • Hoe kan je je collectie of archief overdragen of schenken?
  • Hoe kan je uitpakken met je erfgoed?
• We helpen om archieven en collecties beter vindbaar te maken door gegevens erover in te voeren in de Archiefbank. Laat ons zeker weten als je jouw archief of collectie er ook in wil! Onderzoekers – niet enkel academici – helpen we ook met stappenplannen en voorbeelden op www​.bronnengids​.be.
• Vraag ons gerust advies voor het vinden van financiering en subsidies.
• Online dossiers over diverse thema’s (waaronder figurentheatererfgoed) worden regelmatig aangevuld.
• Heb je concrete vragen? Aarzel niet om ons te contacteren voor advies op maat (contact@​cemper.​be).

Reactie op deze nodenbevraging:

• Er blijft een grote nood aan erkenning en sensibilisering voor de eigenheid van deze praktijk. Hierbij kan CEMPER ondersteuning bieden. Aan de hand van interviews en artikels op onze website en sociale media helpen wij jouw praktijk in de kijker te zetten.
• Persoonlijk contact blijkt ook een nood. Spreek CEMPER gerust aan. Dit kan zowel via telefoon (+32 15 34 94 36) als via e‑mail (contact@​cemper.​be). Bij elke vraag nemen we persoonlijk contact op en zoeken we een manier om jou het beste te helpen.
• In dialoog met het veld zullen we onderzoeken welke faciliterende rol CEMPER kan spelen in o.a.
  • het bij elkaar brengen van geëngageerde individuen en organisaties over het thema erfgoed van poppenspel en figurentheater;
  • het uittekenen van een gecoördineerd stappenplan om de geformuleerde noden te lenigen en taken te verdelen;
  • het uitwerken van een duurzame strategie om minder onderhevig te zijn aan veranderingen in het beleid.
• Informatie over initiatieven, archieven en collecties, noden en mogelijke oplossingen kan worden samengebracht in ons online themadossier Figurentheater. Laat ons weten indien je suggesties hebt om het huidige dossier rijker te maken.