Topstuk voorgesteld: Hand- en voetklavier

In 1751 liet de stadsbeiaardier van Antwerpen, Joannes de Gruijtters, de stadsbeiaard uitbreiden met drie kleine klokjes, gegoten door Joris (of Georg) Dumery. Voor de uitbreiding was een nieuw klavier nodig met drie bijkomende toetsen. In 2012 werd dat 18^de-eeuwse beiaardklavier erkend als Vlaams topstuk. Co-stadsbeiaardier van Antwerpen, Koen Van Assche, ontving ons in Museum Vleeshuis waar het topstuk deel uitmaakt van de permanente tentoonstelling.

Het hand- en voetklavier dat hier staat, werd in de 18^de eeuw effectief gebruikt in de O.L.V.-Kathedraal.

“Vroeger hingen er twee beiaarden in de toren. De ene was de kerkbeiaard, de andere was de stads- of kermisbeiaard. De twee beiaarden hingen boven elkaar en afhankelijk van de gelegenheid werd bepaald welke bespeeld moest worden.

Het klavier dat hier staat, werd in 1751 gemaakt in opdracht van de toenmalige stadsbeiaardier Joannes de Gruijtters. Er was een nieuw klavier nodig omdat hij de beiaard liet uitbreiden met drie kleine klokjes. Die klokjes werden gegoten door Joris Dumery. In 1767 kreeg ook de kerkbeiaard een nieuw klavier. Toen de klavieren op hun beurt vervangen werden, bleven zowel het klavier van de kerkbeiaard als van de stadsbeiaard bewaard. Nu blijven er van het kerkbeiaardklavier slechts enkele onderdelen over. Het klavier van de stadsbeiaard bleef beter bewaard en staat nu opgesteld in Museum Vleeshuis.”

Waarom is het 18^de-eeuwse beiaardklavier zo bijzonder?

“Ten eerste is er redelijk veel van het klavier overgebleven. Er ontbreken onder andere enkele toetsen en de lessenaar, maar verder is het klavier vrij volledig. Daarnaast speelt de link met stadsbeiaardier Joannes de Gruijtters een belangrijke rol. De Gruijtters schreef onder andere een handleiding om nieuwe melodieën op de automatische speeltrommel van Antwerpen te plaatsen. Een ander handschrift van de Grujitters bevat 194 composities voor de beiaard. In eerste instantie maakte de Gruijtters die handschriften voor zijn zoon die hem zou opvolgen. Nu geven de handschriften ons een goed idee wat de ​‘klank van de stad’ vroeger was. Uit die handschriften kunnen we ook afleiden dat Joannes de Gruijtters heel virtuoos kon spelen.”

Wat zijn de kenmerken van het klavier?

“Het klavier is heel sober uitgewerkt, het heeft weinig versiering. Bovenaan zie je twee gaten, waaruit we kunnen afleiden dat de lessenaar over de volledige breedte van het klavier stond. Die lessenaar was wellicht een houten plank die met metalen pinnen in de gaten werd gestoken.

Aan de hand van het klavier kunnen we zien hoeveel klokken op dat moment in de toren hingen. Hoewel er een aantal toetsen ontbreken, kunnen we zien dat het klavier 40 toetsen had. Van 1751 tot 1912 had de stadsbeiaard dus 40 klokken. Bij dit klavier — en ook bij andere historische klavieren — zien we dat de toetsen van links naar rechts overeenkomen met do, re, mi en fa. Daarna wordt het toetsenbord chromatisch (fa kruis, sol, sol kruis, la, enz.). Historische klavieren hadden dus geen do kruis en geen mi mol. Een reden daarvoor is wellicht dat deze noten die niet veel gebruikt worden, maar dat de klokken ervan wel veel geld kosten. Tegenwoordig hangt die mi-mol wel in de beiaard, maar de do-kruis nog steeds niet.”

Hoe staat het topstuk opgesteld in het museum?

“Een deel van het museum is gewijd aan de beiaard. Het historische klavier staat naast andere stukken, zoals een maquette van de automatische springtrommel van Lier; maquettes hoe de Antwerpse beiaard vroeger en nu geïnstalleerd was/​is; een verzameling historische klokken waaronder stormklok Orida; en handschriften van stadsbeiaardiers de Gruijtters, Volckerick en Everaerts.

Het 18^de-eeuwse beiaardklavier staat opgesteld naast een tweede model. Bezoekers kunnen het modelklavier bespelen. Het is verbonden met een computer en via een hoofdtelefoon kunnen bezoekers horen wat ze spelen. Daarnaast wordt een video getoond van oud-stadsbeiaardier Geert D’Hollander die in de toren speelt. Ik vind het een leuke opstelling en ben blij dat de beiaard zo’n mooie plaats heeft gekregen in Museum Vleeshuis | Klank van de Stad.“

Bronnen en literatuur

• Museum Vleeshuis. (z.d.). Beiaardklavier van de stadsbeiaard van de O.L.V.-kathedraal van Antwerpen, 1751. Collectie Museum Vleeshuis Online.
• Topstukkendatabank Vlaanderen. (2012). Hand- en voetklavier.