Home Nieuws Topstuk voorgesteld: Hand- en voetklavier

Topstuk voorgesteld: Hand- en voetklavier

In 1751 liet de stadsbeiaardier van Antwerpen, Joannes de Gruijtters, de stadsbeiaard uitbreiden met drie kleine klokjes, gegoten door Joris (of Georg) Dumery. Voor de uitbreiding was een nieuw klavier nodig met drie bijkomende toetsen. In 2012 werd dat 18de-eeuwse beiaardklavier erkend als Vlaams topstuk. Co-stadsbeiaardier van Antwerpen, Koen Van Assche, ontving ons in Museum Vleeshuis waar het topstuk deel uitmaakt van de permanente tentoonstelling.

Het hand- en voetklavier dat hier staat, werd in de 18de eeuw effectief gebruikt in de O.L.V.-Kathedraal.

Vroeger hingen er twee beiaarden in de toren. De ene was de kerkbeiaard, de andere was de stads- of kermisbeiaard. De twee beiaarden hingen boven elkaar en afhankelijk van de gelegenheid werd bepaald welke bespeeld moest worden.

Het klavier dat hier staat, werd in 1751 gemaakt in opdracht van de toenmalige stadsbeiaardier Joannes de Gruijtters. Er was een nieuw klavier nodig omdat hij de beiaard liet uitbreiden met drie kleine klokjes. Die klokjes werden gegoten door Joris Dumery. In 1767 kreeg ook de kerkbeiaard een nieuw klavier. Toen de klavieren op hun beurt vervangen werden, bleven zowel het klavier van de kerkbeiaard als van de stadsbeiaard bewaard. Nu blijven er van het kerkbeiaardklavier slechts enkele onderdelen over. Het klavier van de stadsbeiaard bleef beter bewaard en staat nu opgesteld in Museum Vleeshuis.”

Waarom is het 18de-eeuwse beiaardklavier zo bijzonder?

Ten eerste is er redelijk veel van het klavier overgebleven. Er ontbreken onder andere enkele toetsen en de lessenaar, maar verder is het klavier vrij volledig. Daarnaast speelt de link met stadsbeiaardier Joannes de Gruijtters een belangrijke rol. De Gruijtters schreef onder andere een handleiding om nieuwe melodieën op de automatische speeltrommel van Antwerpen te plaatsen. Een ander handschrift van de Grujitters bevat 194 composities voor de beiaard. In eerste instantie maakte de Gruijtters die handschriften voor zijn zoon die hem zou opvolgen. Nu geven de handschriften ons een goed idee wat de klank van de stad’ vroeger was. Uit die handschriften kunnen we ook afleiden dat Joannes de Gruijtters heel virtuoos kon spelen.”

Wat zijn de kenmerken van het klavier?

Het klavier is heel sober uitgewerkt, het heeft weinig versiering. Bovenaan zie je twee gaten, waaruit we kunnen afleiden dat de lessenaar over de volledige breedte van het klavier stond. Die lessenaar was wellicht een houten plank die met metalen pinnen in de gaten werd gestoken.

Aan de hand van het klavier kunnen we zien hoeveel klokken op dat moment in de toren hingen. Hoewel er een aantal toetsen ontbreken, kunnen we zien dat het klavier 40 toetsen had. Van 1751 tot 1912 had de stadsbeiaard dus 40 klokken. Bij dit klavier — en ook bij andere historische klavieren — zien we dat de toetsen van links naar rechts overeenkomen met do, re, mi en fa. Daarna wordt het toetsenbord chromatisch (fa kruis, sol, sol kruis, la, enz.). Historische klavieren hadden dus geen do kruis en geen mi mol. Een reden daarvoor is wellicht dat deze noten die niet veel gebruikt worden, maar dat de klokken ervan wel veel geld kosten. Tegenwoordig hangt die mi-mol wel in de beiaard, maar de do-kruis nog steeds niet.”

Hoe staat het topstuk opgesteld in het museum?

Een deel van het museum is gewijd aan de beiaard. Het historische klavier staat naast andere stukken, zoals een maquette van de automatische springtrommel van Lier; maquettes hoe de Antwerpse beiaard vroeger en nu geïnstalleerd was/​is; een verzameling historische klokken waaronder stormklok Orida; en handschriften van stadsbeiaardiers de Gruijtters, Volckerick en Everaerts.

Het 18de-eeuwse beiaardklavier staat opgesteld naast een tweede model. Bezoekers kunnen het modelklavier bespelen. Het is verbonden met een computer en via een hoofdtelefoon kunnen bezoekers horen wat ze spelen. Daarnaast wordt een video getoond van oud-stadsbeiaardier Geert D’Hollander die in de toren speelt. Ik vind het een leuke opstelling en ben blij dat de beiaard zo’n mooie plaats heeft gekregen in Museum Vleeshuis | Klank van de Stad.“

Bronnen en literatuur

Ook interessant

29 nov. 2024

‘Leuven Chansonnier in Perspective’ – 50 minidocumentaires belichten een 15de-eeuws liedboek

Alamire Foundation vertelt over het onderzoek naar en de documentairereeks rond het 15de-eeuws liedboek Leuven Chansonnier.
Lees meer
26 nov. 2024

Met hout en hart: Danny Van den Herrewegen over draailierbouw

Danny Van den Herrewegen vertelt over zijn afgelegde parcours, zijn passie voor houtbewerking en zijn kijk op het bouwen van muziekinstrumenten.
Lees meer
16 sep. 2024

Noord-Indische klassieke muziek: een traditie van meester op leerling doorgegeven

Haroun Iqbal, jazzgitarist en componist, verdiepte zich samen met Asad Qizilbash in de wereld van Noord-Indische klassieke muziek dankzij een meester…
Lees meer
02 sep. 2024

Topstuk voorgesteld: Schets van Beethovens eerste pianosonate

In mei 2024 kocht de Vlaamse Gemeenschap compositieschetsen van de eerste pianosonate van Ludwig van Beethoven aan. Wij gingen in gesprek met Beethov…
Lees meer