Van T-shirt tot stijlicoon: Populair muziekerfgoed ligt thuis verstopt

Het is niet te missen: vinyl is weer hot en de kledingwinkels puilen uit met T‑shirts van Metallica, Nirvana, Kiss en andere grote rockgroepen. Bijna iedere pop- en rockartiest verkoopt merchandise; en wie al wat langer meedraait in het circuit, heeft vaak meerdere ontwerpen op de markt geslingerd, die mettertijd heuse verzamelobjecten worden. In dit artikel bespreken we waarom merchandise ook erfgoed is. Ook stellen we voor hoe CEMPER je kan bijstaan in de bewaring van je eigen collectie, inclusief tips en praktijkvoorbeelden.

Merchandise omvat de handelswaar die bands en artiesten aanbieden, op een show of online, om hun naamsbekendheid te vergroten en publiek aan te trekken. Vaak hebben kledingstukken en accessoires zoals T‑shirts, truien, tassen en petten een herkenbaar ontwerp dat verbonden is met de muziek van de artiest. Hierop staan zaken zoals hun logo, een tekst of albumtitel, of een uniek design afgebeeld. Ook muziekdragers zoals cd’s, lp’s en cassettes, zijn een vorm van merchandising. Zo zit de vinylverkoop sinds ²⁰⁰⁶⁄₇ weer in de lift, maar met name in de pandemie is de vraag naar populaire nieuwe of klassieke albums – al dan niet in exclusieve vinylkleuren – spectaculair gestegen, met alle gevolgen van dien voor de concurrentiestrijd, prijzen, wachtrijen en materiaalschaarste. Ook documenten en gebruiksvoorwerpen, zoals posters, setlijsten, drumvellen en plectrums worden aangeboden als merchandise annex verzamelobject.

Waarom is merchandise zo belangrijk?

Zoals gezegd is merchandise een laagdrempelige manier voor artiesten om een band op te bouwen met hun fans, die zo ook vaandeldrager van hun muziek worden. De herkenbaarheid van merch is daarom van groot belang voor de gratis mond-tot-mondreclame die het oplevert. Daarnaast is het voor artiesten een van de meest toegankelijke manieren om inkomsten te vergaren, bleek uit de Landschapstekening Kunsten van 2019 door Kunstenpunt, in samenwerking met het Vlaams Architectuurinstituut (VAi), het Vlaams Audivisueel Fonds (VAF) en Literatuur Vlaanderen. Voor fans is merch in het algemeen ook een manier om elkaar te herkennen op straat, zoals de typische zwarte T‑shirts van metalbands (Berg et al., 2015; Clinton en Wallach, 2016).

Merchandise als erfgoed

Ook als erfgoed kunnen merchandise en andere verzamelobjecten tellen. Van het allereerste logo op een sticker en de eerste demo’s op cassette, tot posters van internationale tournees en exclusieve ontwerpen: merchandise en podiumobjecten zullen ons in de toekomst helpen om het verhaal van een artiest bij elkaar te puzzelen. Een goed voorbeeld is Alkerdeel uit het Meetjesland: gitarist Pui spitte recent zijn kledingkast om en ontwaarde alle 30 shirts uit het bijna twintigjarig bestaan van de groep. Daarmee krijgen we een mooi inzicht in hun albumcycli, maar ook in hun succesvolle logo — dat bijna ongewijzigd op ieder shirt staat – en de kracht van innovatie, zoals een knalgeel shirt. 

Merchandise heeft verschillende waarden, waaronder een emotionele: niet alleen is het nostalgisch goed, het kan ook helpen om de herinneringen van verbondenheid naar boven te brengen. Op die manier is merchandise zelfs sociaal inzetbaar, bijvoorbeeld in zorgtrajecten met vereenzaamde of dementerende ouderen. Merchandise heeft ook historische, artistieke en sociale waarden: zo opende de Bibliotheek Hasselt Limburg recent #PKPLinedUp, een expo over meer dan 30 jaren Pukkelpop, inclusief een complete collectie posters, stickers, polsbandjes en livefoto’s doorheen de jaren. De expo biedt een zeer volledige inkijk in de evolutie van het popmuziekfestival, haar sociale rol en stilistische vormgeving. Dat biedt ook mogelijkheden voor onderzoek, zeker als er vergelijkbare tentoonstellingen rond populair muziekerfgoed worden geopend.

Duik in die platenkast en snuffel rond op zolder!

Niets is zo belangrijk voor de Belgische popmuziekgeschiedenis als de collecties van mensen die ze hebben beleefd, en de verhalen die ze erover te vertellen hebben. Zo schreven we vorig jaar over de digitalisering van underground muziekaffiches uit de jaren 80 en 90 door de Erfgoedcel Leuven. Veel van de populaire muziekgeschiedenis van België wordt bewaard door privépersonen: artiesten, boekers, (voormalige) zaaluitbaters, managers en uiteraard fans. Dat er (nog) geen centraal muziekdepot bestaat, betekent namelijk niet dat er geen interesse is voor popmuziekerfgoed.

Verzamelaars kunnen bij CEMPER aankloppen met vragen en ideeën over hun collecties, zoals de inventarisering, herbestemming of presentatie ervan. Daarvoor doen we graag beroep op onze ervaring met de specifieke noden van geluidsdragers, kostuums en audiovisueel materiaal als muziekerfgoed; en kunnen we terugvallen op een uitgebreid netwerk.

Op basis van veel gestelde vragen geven we ook graag enkele tips mee om je verzameling goed te verzorgen:

• Weet wat je hebt: een overzicht is in het begin veel werk, maar kan je later helpen om snel individuele objecten terug te vinden. Op termijn kan je ook een gedetailleerde inventaris aanleggen, waarin je individuele stukken uitvoeriger gaat beschrijven, en waarvoor verschillende hulpmiddelen bestaan. In 2020 schreven we bijvoorbeeld een handleiding om Discogs te gebruiken als inventaris van je platencollectie.
• T‑shirts, kledingstukken en kostuums: slijtage is onvermijdelijk als het om je favoriete stuk gaat, dus let voornamelijk op met vuil, vocht en licht. Zo vermijd je dat er motten in je stukken komen of dat prints vervagen. Oudere stukken kan je proper gewassen ophangen aan goed ondersteunende kapstokken: zo vermijd je vouwen die op termijn kunnen scheuren. Hier vind je tips voor het bewaren van textiel.
• Geluidsdragers:
  • Probeer geluidsdragers in een ruimte te bewaren waar de temperatuur en luchtvochtigheid zo stabiel mogelijk zijn, dan loop je het minste risico op schade. Mocht het toch zo ver komen, dan ga je best ten rade bij een professionele hersteller.
  • Berg die mooie kleurvinyl na gebruik zeker weer op, liefst in de originele verpakking. Bewaar je lp’s en cd’s liefst rechtopstaand, zodat niet al het gewicht op één exemplaar komt te rusten.
  • Oude dragers zoals cassettes of floppyschijven kan je digitaliseren, maar behoud zeker het origineel én afspeelapparaat! Sinds 2013 werkt meemoo aan het herstel van verschillende apparaten, zodat ze muziekdragers kunnen digitaliseren. Maar het origineel is minstens even waardevol vanwege het ontwerp, dankwoord…
• Foto’s en dia’s:
  • Bewaar foto’s en dia’s los, en vooral niet in een fotoalbum: nietjes, lijm en plastic zijn op termijn namelijk schadelijk.
  • Ook je foto’s kan je inventariseren, bijvoorbeeld door met een zacht potlood een identificatienummer op de achterkant te zetten. Ook informatie zoals maker, locatie, datum, wie of wat is afgebeeld, materiaal… kan je daarbij of in een document (zoals Excel) noteren.
  • Lees hier meer tips over het bewaren en inventariseren van foto’s en dia’s.
• Papieren objecten (posters, affiches, stickers…): Idealiter plaats je deze documenten plat in een kartonnen doos, die beschermt tegen licht, stof en andere schadelijke factoren. Voor grote formaten kan je speciale mappen of dozen kopen (tot A0+-formaat). Pas wel op met schadelijke factoren zoals nietjes, paperclips, elastieken en plastic mapjes. Dozen hebben de voorkeur omdat je die volledig kan sluiten. 
  • Hier lees je meer over het bewaren van je papieren archief.
  • Een mooie beschrijving van het belang van papieren archief lees je in dit artikel over hafabraverenigingen.
• Digitaal archief: er zijn diverse manieren voor een goede digitale bewaring. Sommige bestanden zoals audio sla je bijvoorbeeld best apart op in functie van opslagcapaciteit. Houd sowieso een overzicht bij van wat zich waar bevindt. Maak ook geregeld een back-up!

Meer over merchandise en de bewaring ervan

• De Heistse groep Carnation bestaat in 2023 10 jaar. Hun gitarist Jonathan heeft in die tijd zijn best gedaan om zo veel mogelijk promotiemateriaal bij te houden, zoals foto’s, demo’s en stickers. Aan de hand daarvan overlopen ze samen hun bandgeschiedenis. Een inspirerend voorbeeld van hoe je kan uitpakken met je archief! Bekijk de eerste aflevering hier.
• Op onze website vind je niet alleen praktijkwijzers voor een goede bewaring, maar ook voor een eventuele overdracht, presentatie, onderzoek… Ook kan je er het Doeboek van onze voorganger Resonant voor muzikaal erfgoed downloaden, en het Draaiboek voor de inventarisatie van kostuums en kledingstukken.
• Lid van een band en geïnteresseerd om merchandise te verkopen? Onze collega’s bij VI​.BE, het steunpunt voor populaire muziek, hebben de nodige tips voor typische valkuilen en de perfecte merch-stand!

Bronnen en literatuur

• Berg, A., Gulden, T., Hiort af Örnas, V., Pavel, N. & Sjovoll, V. (2015). ​‘The Metal T‑shirt: Transmedia Storytelling in Products.’ In Karjalainen, T.-M. & Kärki, K. (Eds.), Modern Heavy Metal: Markets, Practices and Cultures (pp.174 – 184). Aalto University School of Business.
• Clinton, E. & Wallach, J. (2016). ​‘Talking Metal: The Social Phenomenology of Hanging Out.’ In Varas-Díaz, N. & Scott, N.W.R. (Eds.), Heavy Metal and the Communal Experience (pp.37 – 56). Lexington Books.